Komend weekend arriveert Zr.Ms. Friesland in Havana, Cuba. Het wordt een historisch bezoek, want voor het eerst in 66 jaar zal een Nederlands marineschip de Cubaanse hoofdstad bezoeken. Maar hoe verliepen die bezoeken 66 jaar en langer geleden? Alle reden voor een kijkje in de archieven.
Zr.Ms. Friesland, een patrouilleschip van de Hollandklasse, zal vanaf 10 januari acte de présence geven tijdens de Nederlandse handelsmissie aan Cuba. De plannen voor het havenbezoek werden vlak voor Kerstmis bekend gemaakt door de commandant van Zr.Ms. Friesland in een interview met Marineschepen.nl. Dat het een historisch bezoek is, was gelijk duidelijk. De grote vraag was echter: wanneer hebben Nederlandse marineschepen voor het laatst de Cubaanse hoofdstad Havana bezocht? Tijd voor een kijkje in de archieven!
Wie 100% zeker wil weten of Nederlandse marineschepen in de Havaanse haven zijn geweest, moet alle scheepsjournalen doorspitten. Dat was teveel in de beschikbare tijd. Desondanks kan wel iets gezegd worden over de havenbezoeken aan Cuba. Na een rondgang door de digitale archieven kan geconcludeerd worden dat het laatste Nederlandse havenbezoek aan Havana plaats had in april 1950. Toen bezocht Hr.Ms. Jacob van Heemskerck Cuba.
Ook daarna hebben Nederlandse marineschepen Cuba bezocht. In 1959 lag Smaldeel V nog bij de Amerikaanse marinehaven in de Guantanamobaai. Recenter was het M-fregat Hr.Ms. Abraham van der Hulst op 25 augustus 1999 bij de Amerikaanse marinebasis Guantanamo Bay om brandstof te laden, S-fregat Hr.Ms. Jan van Brakel kwam er op 13 december 2000 om dezelfde reden en Zr.Ms. Pelikaan was in 2010 twee keer in Guantanamo Bay om hulpgoederen op te pikken na de verwoestende aardbeving in Haïti.
Maar al die tussenstops waren geen havenbezoeken en zeker niet aan de Cubaanse hoofdstad; het waren bezoeken aan een Amerikaanse basis. Reden: de communistische revolutie die Fidel Castro aan de macht bracht en dat Nederland -net als alle NAVO-landen- sindsdien geen banden meer had met Cuba. Een havenbezoek aan Havana was dus politiek onwenselijk.
Cuba, met links in beeld aan de noord-west kant van het eiland Havana (La Habana) en helemaal aan de andere kant van het eiland in het zuidoosten een stukje Amerikaanse marinebasis: Guantánamo Bay.
Cuba: van slachtoffer tot vijand
De contacten met het grootste eiland van het Caribisch gebied, werden niet zomaar verbroken. Daarom duiken we heel kort de geschiedenis van Cuba.
Lang was Cuba een kolonie van Spanje, maar dat eindigde in 1898 na de oorlog met de Verenigde Staten. Amerika besloot dat Cuba een onafhankelijk land werd. Wel eiste het invloed en stukken land op. Zo werd de nog bestaande marinebasis Guantánamo Bay in het zuidoosten van het eiland mogelijk.
In de eerste periode die volgde, bestuurden de Cubanen hun eigen land, maar hield Amerika een oogje in het zeil omdat zij het recht hadden verkregen om in te grijpen. De VS maakte van dat recht meerdere keren gebruik. De tweede revolutie na de onafhankelijkheid volgde in 1933 toen de Cubaanse president na zijn ambstermijn wilde blijven. De militaire coup bracht Fulgencio Batista aan de macht, een sergeant van de Cubaanse landmacht. Met goedkeuring van de VS hield Batista van 1934 tot 1959 de touwtjes in handen, als president, invloedrijk figuur achter de schermen en tot slot als dictator.
De onvrede bij het volk groeide en in 1953 startte de Cubaanse Revolutie, waardoor Bastista uiteindelijk in 1959 ten val kwam. Fidel Castro kwam aan het hoofd te staan van zijn nieuw gevestigde communistische regime. Alle bedrijven in Cuba werden genationaliseerd en in 1961 ging Castro in zee met de nieuwe bondgenoot: de Sovjet-Unie. Voor het Westen, en vooral voor de VS, was dit een grote schok en aanleiding om alle banden met het eiland te verbreken. Dat betekende ook het voorlopige einde van Nederlandse contacten met Cuba.
Hr.Ms. Kortenaer in Havana, 1906. (Foto: Nederlands Instituut voor Militaire Historie)
Wanneer komt hier eens een "nederlandsch oorlogsschip"?
Toch was er in 1900 commentaar op de lage bezoekfrequentie van de KM. Het dagblad De Tijd van 21 maart 1900 nam een citaat op uit de Nieuwe Rotterdamsche Courant -NRC-, dat een aardig beeld geeft: "Ofschoon Havanna één der belangrijkste havens van geheel Middel en Zuid-Amerika is en de reede hier dikwijls wordt bezocht door vreemde oorlogsschepen, is het ruim 17, zegge zeventien jaar geleden dat het laatste hollandsche oorlogsschip Havana heeft bezocht. Curacao is slechts 3 á 4 dagen van hier verwijderd, en hoewel daar gewoonlijk een oorlogsschip is gestationeerd, schijnt het toch dat men Havana ignoreert [negeert, JK]. In Februari waren hier 1 fransch, 1 noorsch, 2 duitsche en 2 amerikaanse oorlogsschepen; wanneer zal hier ook eens een nederlandsch oorlogsschip komen? (...) Mocht de handel van Nederland op Cuba toenemen, dan zou het zeker niet ongeschikt werken, zo ook onze marine zich van tijd tot tijd eens vóór Havana toonde."
Voor de schrijver van bovenstaande in Havana, was het even geduld hebben. Want het eerstvolgende bezoek van een Nederlands marineschip vond pas plaats in 1903. Pantserdekschip Hr.Ms. De Ruyter (Koningin Regentesklasse) deed na een reis via Colombia, Puerto Rico en St. Thomas de Cubaanse hoofdstad aan, waar het van 13 t/m 18 december verbleef.
In de daaropvolgende jaren was het wat Nederlandse marineschepen betreft weer even stil in Havana. Maar vanaf 1908 brak een periode aan van regelmatige bezoeken. Tot en met de start van de Eerste Wereldoorlog, waarin Cuba de zijde van de VS tegen Duitsland had gekozen, maar Nederland neutraal was.
Kruiser Hr.Ms. Sumatra in Havana
In 1926 stond Havana eindelijk weer op het programma. De splinternieuwe kruiser Hr.Ms. Sumatra (Javaklasse) zou Havana aandoen op zijn halve wereldreis van Amsterdam met tussenstops in havens als New York, Havana, Willemstad (Curacao), San Francisco, Hawaï, Yokohama en Shanghai, naar Batavia (Nederlands-Indië, tegenwoordig Jakarta). Doel van de reis was behalve de nieuwe thuishaven, ook het aanhalen van diplomatieke en militaire contacten.
Het bezoek aan Havana half oktober 1926 viel echter in duigen door een verwoestende orkaan met windsnelheden van 240 km/ uur die vlak voor aankomst precies over Havana was geraasd. De "Sum" had de orkaan kunnen ontlopen, maar de ravage op het eiland was groot. 600 mensen waren omgekomen en duizenden raakten gewond. Tegenwoordig zou dat een recept zijn voor noodhulpverlening, maar destijds keek men daar heel anders tegenaan, zo blijkt uit onder andere het verslag van de commandant KTZ George Schorer in het Jaarboek van de Koninklijke Marine 1926-1927.
Het pad van de orkaan van 1926. Havana is rood omcirkeld. (Bron: Wikipedia.org)
Schorer liet bij het binnenkomen van de haven van Havana het voorgeschreven saluut afgeven aan het Cubaanse gouvernement. Dat saluut werd "na eenigen tijd beantwoord," zo voegde Schorer er aan toe. De autoriteiten hadden met een nationale ramp te maken, waardoor niet alle formele bezoeken aan de Sumatra konden worden gedaan. Schorer ging wel met de consul generaal op bezoek bij de o.a. de gouverneur der provincie, minister van marine en oorlog en commandant van de marine. "Ik betuigde dezen autoriteiten mijn deelneming in de plaats gehad hebbende ramp en stelde hun voor, met het oog op de vele beslommeringen die zij hadden om in den door den cycloon veroorzaakten nood te voorzien, de contra-bezoeken als gedaan te beschouwen."
Dat de ramp groot was, wist men aan boord van de Sumatra inmiddels wel. Een Brits marineschip was met man en muis vergaan en in de haven lagen veel gezonken schepen. De commandant en een aantal officieren maakten op uitnodiging van de consul een autotocht en zagen de verwoestingen met eigen ogen. Ook werd door de bemanning een paar wandeltochten gehouden. Schorer in zijn verslag: "De door den cycloon aangerichte schade aan de stad en hare omgeving, zoo ook in de haven, was buitengewoon groot. Vrijwel alle boomen lagen in de stad ontworteld op de grond. Met prijzenswaardige ijver was in de stad de herstelling ter hand genomen." Er waren overstromingen en 150 huizen in de stad waren vernietigd.
Het is uit het verslag niet op te maken wat de bemanning van de Sumatra vond van een formeel havenbezoek in een rampgebied, maar de kans is groot dat het wat ongemakkelijk en in ieder geval onwerkelijk heeft aangevoeld. Het verlenen van noodhulp was zoals gezegd niet zo vanzelfsprekend zoals nu. De ruim 500 bemanningsleden hadden wel wat kunnen betekenen, al ontbrak het aan kennis en ervaring, en waren de middelen van marineschepen in die tijd niet bedoeld voor hulpverlening.
Restte de bemanning om een inzameling te houden. De opbrengst, 160 dollar, werd aan het plaatselijke Rode Kruis aangeboden. (Omgerekend, via de wisselkoers van 1926 met dank aan het Instituut voor sociale geschiedenis, naar hedendaagse koopkracht is dat 3.000 euro, ofwel minder dan 6 euro p.p. in 2015.)
Voor de Nederlanders woonachtig in Cuba, had ook het één en ander op het programma gestaan. Dat leek niet door te gaan, maar de commandant wilde hen niet in de kou laten staan: "Teneinde toch de aanwezige Nederlanders in de gelegenheid te stellen het schip te zien en zich voor een korten tijd op vaderlandschen bodem te gevoelen, werd hun aan boord een souper aangeboden, met het oog op de plaats gehad hebbende gebeurtenissen opzettelijk zonder betoon van feestelijkheden."
Gelukkig hield de bemanning van de Sum zich op de wal tijdens het uitgaan rustig en richtte geen verdere schade aan: "Het gedrag van de equipage was gunstig. Als passagiersplaats is Havana voor de meesten rijkelijk duur."
Op 27 oktober 1926 verliet Hr.Ms. Sumatra de haven van Havana.
Reportage (zonder geluid) door Pathé News van de vernielingen die de orkaan in 1926 in Havana aanrichtte.
Uitgebreidere versie.
Laatste bezoek
Na het vertrek van de Sum was de Nederlandse vlag jarenlang niet te zien op een marineschip in Havana. In aanloop naar de Tweede Wereldoorlog richtte de marine zich vooral op Nederland en Nederlands-Indië. Verbetering van de defensie in de Nederlandse Antillen werd in Den Haag steeds tegen gehouden en de marine had tijdens de eerste jaren van de oorlog slechts één marineschip ter plaatse: artillerie-instructieschip Hr.Ms. Van Kinsbergen. Later kwamen daar een paar kleinere en iets grotere schepen bij.
In de archieven is weinig te vinden over havenbezoeken aan Havana in de periode 1940-1945, al hebben Nederlandse marineschepen in wateren rond Cuba wel gepatrouilleerd. Mijnenlegger Hr.Ms. Jan van Brakel is in 1944 in ieder geval in Cuba geweest.
Bemanningsleden van mijnenlegger Hr.Ms. Jan van Brakel bij een zwemclub in Santiago de Cuba, in 1944. (Foto: NIMH)
Het laatste bezoek aan Havana voor dat van 2016, was het bezoek van luchtverdedigingskruiser Hr.Ms. Jacob van Heemskerck (Trompklasse). De Heemskerck maakte deel uit van Smaldeel 5, aangevoerd door het vliegkampschip Hr.Ms. Karel Doorman dat op zijn eerste reis naar de West was. Fregat Hr.Ms. Johan Maurits van Nassau completeerde het Nederlandse smaldeel. In maart waren de drie schepen, aangevuld met het stationsschip in het Caribisch gebied fregat Hr.Ms. Van Speyk, voor oefeningen met de Amerikaanse marine in de Guantánamobaai.
Na afloop werd het smaldeel gesplitst: de Doorman en Johan Maurits van Nassau zetten koers naar het zuiden richting Jamaica, de Heemskerck stoomde op richting Havana en de Van Speyk meerde af in Santiago de Cuba. Zeker één bemanningslid van de Karel Doorman had liever naar Havana gegaan zo blijkt uit een citaat in de Alle Hens van mei 1950: "'Kelérezoodje, ze hadden mij naar Havana mogen sturen,' zegt een ouwe 1e klas, 'in '43 had ik er nog vaste verkering'."
Hr.Ms. Jacob van Heemskerck kwam in de ochtend van 21 maart 1950 aan in Havana, zo meldde "de bijzondere correspondentie van het ANP" aan diverse dagbladen. Het havenbezoek zou een stuk normaler verlopen dan dat van de Sumatra 24 jaar eerder. Dit keer was er wel gelegenheid om de diplomatieke en militaire banden aan te halen. Commandant van de Heemskerck kapitein ter zee C.W. van Waning bracht een bezoek aan diverse Cubaanse autoriteiten en kreeg samen met zijn officieren een lunch aangeboden door de vertegenwoordiger van de KLM te Havana. Verschillende tegenbezoeken werden gedaan en Van Waning legde een krans bij het momument van de Cubaanse bevrijder Marti. Nadat de Nederlandse en Cubaanse volksliederen waren gespeeld, volgde een parade voor Van Waning en hoge Cubaanse autoriteiten. De Cubaanse chef van de Marinestaf nodigde de commandant en officieren uit voor een lunch.
Aan ontspanningsmogelijkheden geen gebrek voor de bemanning: gratis toegang tot 4 bioscopen, een lunch aangeboden door de Cubaanse marine, bezoek aan een tropische tuin, voetbalwedstrijd tegen lokale studenten, bijwonen van een wedstrijd 'jai-alai' (een Spaans balspel), bezoek aan paardrennen en een dagje strand.
Op 23 maart 1950 verliet de Heemskerck Havana weer.
Hr.Ms. Jacob van Heemskerck in de haven van Havana, 1950. (Foto: Nederlands Instituut voor Militaire Historie)
Na de revolutie
Een aantal jaar na het vertrek van de Van Heemskerck werd het onrustig in Cuba, wat uiteindelijk leidde tot een communistische staat. Het bezoek van het Nederlandse marineschip zou het laatste aan Havana zijn in 66 jaar.
In 1959 bezocht het Nederlandse Smaldeel 5 opnieuw de Guantánamobaai voor oefeningen, maar dat bleef beperkt tot de baai van de Amerikaanse marinebasis.
Het waren uiteraard vooral Sovietschepen die in de decennia daarna gedurende de Koude Oorlog Havana aandeden. Na het terugtreden van Fidel Castro in 2008 en de recente ontspanning tussen de VS en Cuba, worden de banden met het grote eiland in de Caribische Zee voorzichtig weer aangehaald. Zo ondertekenden Cuba en Groot-Brittannië in 2011 een samenwerkingsovereenkomst in de strijd tegen drugs.
Sinds 1957 had geen Brits oorlogsschip Havana meer bezocht. In 2008 was RFA Wave Ruler het eerste Britse schip.
Minder zeldzaam was een recenter bezoek van een Russisch marineschip aan Havana, toch leverde juist dat bezoek commotie op. Precies tijdens een historisch overleg tussen de Amerika en Cuba over het normaliseren van diplomatieke relaties, liep onaangekondigd het Russische 'spionageschip' RFS Viktor Leonov de haven van Havana binnen. Het Vishnyaklasse inlichtingenschip is speciaal gebouwd voor het verzamelen van inlichtingen over bijvoorbeeld radars, maar ook voor het afluisteren van communicatie.
Opvallend genoeg heeft de Chinese marine in november 2015 een historisch bezoek gebracht aan Cuba. Ondanks de lange communistische verwantschap tussen de twee landen, was het de eerste keer dat een Chinees eskader Cuba aandeed.
Bezoeken op een rij
De Nederlandse bezoeken aan Havana sinds 1900 op een rij, plus een aantal andere opvallende bezoeken.
• 1903 Hr.Ms. De Ruyter
• 1906 Hr.Ms. Kortenaer
• 1908 (april en oktober) Hr.Ms. Gelderland
• 1911 pantserschip Hr.Ms. Utrecht
• 1913 Hr.Ms. Zeeland
• 1914 Hr.Ms. Heemskerck en Hr.Ms. Kortnenaer
• 1926 kruiser Hr.Ms. Sumatra
• 1944 Hr.Ms. Jan van Brakel
• 1950 kruiser Hr.Ms. Jacob van Heemskerck
• 1959 Smaldeel V met oa Hr.Ms. Karel Doorman, Amsterdam en Gelderland in Guantánamobaai
• 2008 Brits bevoorradingsschip RFA Wave Ruler
• 2015 (januari) Russisch inlichtingenschip RFS Viktor Leonov
• 2015 (november) Chinese destroyer Jinan, fregat Yiyang en bevoorradingsschip Qiandaohu
Bronnen
- 1926 Havana–Bermuda hurricane, Wikipedia.org, geraadpleegd op 29 december 2015
- Alle Hens, mei 1950
- Anten, J. et al, Hr.Ms. Kruiser 'Java' en 'Sumatra'; Asia Maior, Zierikzee, November 2001; pag. 64-68
- Beeldbank NIMH
- Bezemer, K.W.L., Verdreven doch niet verslagen, tweede druk; Uitgeversmaatschappij W. de Haan, Hilversum 1967; pag. 324-403
- Cuba Hurricanes Historic Threats, CubaHurricanes.org, geraadpleegd op 29 december 2015
- Schorer, G.L., Reisverslag commandant Hr.Ms. Sumatra, Jaarboek Koninklijke Marine 1926-1927, pag 56-57
- Voor handelaren en industrieelen, De Tijd, 21 maart 1900, pag. 6
