Marineschepen.nl
 
   
 

De strijd om de Middellandse Zee, vanuit Russisch perspectief (1954-2016)


Door: Jaime Karremann
Laatst aangepast: 26-10-2016


Rusland heeft de afgelopen jaren nieuwe successen geboekt in de Middellandse Zee. Na jaren van afwezigheid. Maar wat doen de Russen eigenlijk in de Middellandse Zee, zo ver van huis? En hoe zijn ze daar terechtgekomen? In deze longread een terugblik op de reis die de Sovjet-/ Russische marine heeft afgelegd naar de rol die het vandaag de dag in deze belangrijke zee kan spelen.

Russisch marineschip
De kruiser Moskva in de Middellandse Zee. (Foto: Russische marine)

Sinds eind 2015 zijn Russische eenheden in en rond de Middellandse Zee wekelijks in het nieuws. De ene keer omdat kruisvluchtwapens zijn afgevuurd vanaf een Russische onderzeeboot in de Middellandse Zee. De andere keer is de Russische luchtmacht in het nieuws met bombardementen op IS of op tegenstanders van het Syrische regime en bij het neerhalen van een Russische SU-24 door Turkije. Ook het Russische vliegkampschip Admiral Kuznetsov deed in oktober 2016 de ogen op de Russen en de Middellandse Zee vestigen.



Belangrijker echter zijn de ontwikkelingen op de achtergrond, die nauwelijks in het nieuws komen. Zoals de historische overeenkomst van de afgelopen maand tussen Syrië en Rusland over de marine- en luchtmachtbasis, de enorme toename van geavanceerde Russische kruisvluchtwapens in en rond de Middellandse Zee en de nieuwbouwprojecten voor de Russische marine. De invloed van Rusland in dit gebied neemt alsmaar toe. Zoals Jonathan Holslag, als politicoloog verbonden aan de Vrije Universiteit Brussel, zegt gaat het niet zozeer om goed tegen kwaad maar een normale vorm van machtspolitiek. Wel een machtspolitiek die in het nadeel is van het Westen.

In deze longread wordt de lange zoektocht van de Sovjet-Unie naar een voet aan de grond in landen om de Middellandse Zee beschreven. Uiteenlopende middelen gebruikte Moskou om dat doel te bereiken, maar het lukte ze toen niet. Tegelijkertijd zorgden regionale conflicten in de Middellandse Zee voor wrijving tussen de NAVO en Sovjet-Unie. Eén keer, in 1973, kwam 'de Derde Wereldoorlog' onvoorstelbaar dichtbij. Toen bleek opnieuw dat de militair mindere Sovjets handig gebruik maakten van tegenstellingen binnen de NAVO en een slimme tactiek toepasten om de Amerikaanse vloot te neutraliseren. En anno 2016? De geschiedenis lijkt zich te herhalen, maar Rusland staat er nu wel beter voor.

Rusland in de Middellandse Zee
Steunpunten van de Sovjet-Unie/ Rusland in de Middellandse Zee. Tijdens de Koude Oorlog gebruikte de Sovjetmarine bij gebrek aan een (goede) haven ankerplaatsen. Twee grote in de Golf van Hammamet en de Golf van Sollum, een kleinere bij Kreta. Ook mocht de haven in Tartus gebruikt worden. Sinds kort kan Rusland naast Tartus terecht in Cyprus en Ceuta, Spanje (niet op de kaart). (Foto: Google Earth, bewerking: Jaime Karremann/ Marineschepen.nl)

Rusland en de Middellandse Zee
Het is even geleden dat Rusland zich zo liet gelden in en rond "de Med". Daardoor lijkt het vanuit het Nederland van nu een vreemde zet van de Russen om rond Syrië actief te zijn, maar voor de Russen is dat zeker niet zo. Rusland voelt zich van oudsher verbonden met de Middellandse Zee. Al is het nog niet zo eenvoudig om daar uitvoering aan te geven.

De Middellandse Zee is bereikbaar via drie "flessenhalzen": de Straat van Gibraltar, de Borporus (en Dardanellen) en het Suezkanaal. Twee van die toegangswegen grenzen bovendien aan NAVO-landen.

Door de aanwezigheid van de NAVO op de (voor Rusland) belangrijkste in- en uitgangen van de Med, is het voor Russische eenheden haast onmogelijk om ongezien de zee in of uit te gaan. Extra lastig is bovendien het Verdrag van Montreux uit 1936 dat landen een keur aan beperkingen oplegt als het gaat om de passage door de Dardanellen en de Bosporus. Die beperkingen gelden ook voor Rusland als het vanuit de Zwarte Zee eenheden naar de Middellandse Zee wil sturen.

Al deze factoren weerhouden Rusland er echter niet van om in de Middellandse Zee te opereren.



Eén zee
De Russische marine heeft een historische band met de Middellandse Zee sinds er in de achttiende eeuw belangrijke successen werden gevierd.

Het was tijdens de Russisch-Turkse Oorlog (1768-1774) dat Rusland haar marine voor het eerst inzette in de Middellandse Zee. Een eskader werd door Catharina de Grote vanuit de Oostzee naar de Med gestuurd om de landstrijdkrachten die streden tegen de Turken te ondersteunen. Dat was het begin van een jarenlange Russische heerschappij ter zee in het oosten van de Middellandse Zee, want de Russische vloot vernietigde de Turkse marine in korte tijd.

Dankzij die overwinning op Turkije was passage door de Dardanellen en de Bosporus voor de Russische vloot even geen probleem meer. Dat lag in lijn met hoe de Russische elite de Middellandse en de Zwarte Zee zag: als één. De Turken zagen dat heel anders en de verbinding tussen de twee zeeën bleef een twistappel. Tussen 1766 en 1914 raakten Rusland en Turkije 13 keer in oorlog met elkaar over de controle van de Dardanellen en de Bosporus.

Belangrijker nog is dat de Middellandse Zee voor de Russische marine, maar ook voor de NAVO en de maritieme handel, een strategisch knooppunt vormt tussen Azië, de Zwarte Zee en het Westen. Voor de Russische marine, die verspreid is over vier zeeën, is de Middellandse Zee bovendien belangrijk voor de Zwarte Zee Vloot.

Meesters in internationale politiek
Decennialang werd geprobeerd om de passages door de Dardanellen en de Bosporus te regelen. Dat lukte pas in 1936 met het Verdrag van Montreux.

Rusland dacht een goede slag te hebben geslagen, maar Turkije stond niet altijd aan de kant van Rusland en paste de regels over passerende marineschepen in het begin strikt toe. Moskou liet echter weer zien een meester te zijn in internationale betrekkingen en was zeker tijdens de Koude Oorlog veelvuldig bezig om verschillende NAVO-lidstaten tegen elkaar uit te spelen. De Sovjets wisten vooral gebruik te maken van de spanningen tussen Turkije en Griekenland, en tussen Turkije en de VS.

Een duidelijk voorbeeld van die handige politiek komt uit 1964. Toen de Grieks-Cypriotische regering melding maakte van Turkse bombardementen met napalm op Cyprus, reageerde de internationale gemeenschap met Amerika voorop, furieus. Turkije versoepelde als tegenreactie daarop het toezicht op de regels voor passage van Russische marineschepen.

In 1973 kneep Turkije richting Rusland opnieuw een oogje toe nadat de VS Israël had gesteund. De Sovjetmarine en -luchtmacht waren daardoor in staat om snel Egypte, Syrië en eigen eenheden in de Middellandse Zee te ondersteunen voor wat later één gevaarlijkste confrontaties tussen de VS en de Sovjet-Unie zou worden.

Het begin van de reis langs vele havens
De confrontatie die de wereld in 1973 langs de afgrond deed scheren, had plaats op het hoogtepunt van de Russische macht in de Middellandse Zee. Die macht kende zijn oorsprong in de jaren '50.

Na de dood van Stalin in 1953 herzag de Sovjet-Unie het binnen- en buitenlandse politieke beleid. Waar de Sovjets onder leiding van Stalin voortdurend trachtten om de toegangspoort naar de Middellandse Zee in handen te krijgen, stelde het zich na Stalins dood een stuk soepeler op richting Turkije en de doorgang. In plaats daarvan richtte het zich meer op het spel in en rond de Middellandse Zee.

Onderdeel daarvan was ook een meer ontspannen houding richting de Arabische landen rond de Middellandse Zee. De Sovjet-Unie kon daardoor relatief snel in de leegte stappen die Westerse landen achterlieten hun vertrek.

Dat vertrek volgde nadat in 1956 Egypte tegenover Israël, Groot-Brittannië en Frankrijk stond in een conflict over het Suezkanaal. Egypte verloor. Maar de Sovjets lieten door te dreigen richting het Westen aan Egypte zien dat de rol van de Fransen en Britten was uitgespeeld. Dat was daarentegen het begin van de toenemende invloed van de Sovjet-Unie in de regio.

In die jaren was de Sovjetmarine voorzichtig teruggekeerd in de Middellandse Zee. In 1954 brachten schepen voor het eerst namens de Sovjetmarine een bezoek aan een land in de Med: Albanië. In 1956 voeren Russische marineschepen voor het eerst sinds 1924 weer door het Suezkanaal.

Al snel volgde een nieuw belangrijk moment. Libanon koos onder druk van Egypte voor een antiwesterse koers. In het land braken opstanden tegen de prowesterse regering uit en Libanon riep de hulp van Amerika in. De VS antwoordde met een amfibische operatie en mengde zich in het conflict met 70 marineschepen, waaronder drie vliegkampschepen van de Amerikaanse Zesde Vloot.

De Sovjet-Unie had geen permanente vloot in de Middellandse Zee en de reactie van Moskou was minimaal. Het contrast tussen de Amerikaanse inzet en de onmachtige Sovjets was voor Egypte een eerste wake-up call. Ook in Moskou werden lessen geleerd. Na de Libanoncrisis volgde een langdurige inzet van Sovjet marineschepen in de Middellandse Zee. Daarna heeft de Sovjetmarine tot de jaren '90 geen conflict in de Med meer gemist.

Sovjets moeten weg uit Albanië
In 1958 nam de Sovjet-Unie de eerste basis in de Middellandse Zee in gebruik. Vlore, Albanië, werd de thuishaven van Russische onderzeeboten, ondersteuningsschepen en inlichtingenschepen (AGI's). Twee jaar later volgde de eerste grote marineoefening in de Middellandse Zee: een oefenblokkade van NAVO-lid Turkije.

Het Albanese avontuur bleek van korte duur. Toen in 1961 Albanië en Sovjet-Unie met elkaar botsten, ontzegde Albanië de Russen nog langer toegang tot hun haven en nam het onder andere de vier Sovjetonderzeeboten in beslag.

Het verlies van de basis raakte de Middellandse Zee-plannen van de Sovjet-Unie hard. Begin 1964 was de Sovjet-Unie nauwelijks meer aanwezig in de Middellandse Zee. Want de verbanning betekende niet dat de Sovjetmarine kon oversteken naar Egyptische havens.

USS Sam Houston
De Amerikaanse USS Sam Houston (Ethan Allen) was in 1963 de eerste SSBN, nucleaire onderzeeboot met ballistische raketten, in de Middellandse Zee. (Foto: US Navy)

Grote schok voor terugtrekkende Sovjetvloot
De relatie tussen de wapenhandelspartners Egypte en Sovjet-Unie was namelijk net verslechterd door de kritiek op hoe communisten in Egypte werden behandeld. En tot grote ergernis van Egypte was juist de Sovjet-Unie het eerste grote land dat Syrië als onafhankelijke staat erkende.

Toch was Egypte de enige keuze: Syrië was net onafhankelijk en nog instabiel, Algerije nog Frans.

De Sovjets hadden een basis in de Middellandse Zee om nodig de Sovjetmarine om te bouwen van een kustvloot naar een zeegaande vloot die ver van huis kon opereren. De landmacht had in de Sovjet-Unie in de decennia daarvoor de boventoon gevoerd, maar het belang van een goede marine werd in Moskou steeds duidelijker. De Russische admiraal Sergei Gorshkov, bevelhebber van de marine, lobbyde daarom stevig voor een basis in de Middellandse Zee.

De druk op Moskou werd op 30 maart 1963 opgevoerd. De VS maakte bekend dat een Amerikaanse nucleaire onderzeeboot met ballistische raketten (een SSBN) in de Middellandse Zee voer. In april volgden nog 2 Polaris-onderzeeboten. Vanuit de Middellandse Zee konden de Amerikaanse SSBN's grote delen van de Sovjet-Unie vernietigen met hun kernraketten.

Dat was een grote schok voor de Sovjet-Unie. De aanwezigheid in de Middellandse Zee was drastisch afgenomen na het gedwongen vertrek uit Albanië. Moskou had onvoldoende middelen tegen de Amerikaanse Zesde Vloot met z'n vliegkampschepen, en nu kwamen er ook nog SSBN's bij.

In de periode daarop voerden de Sovjets het charmeoffensief op. Een grote wapendeal werd overeengekomen met Egypte met o.a. destroyers, onderzeeboten en 30 patrouilleboten. Radio Moskou benadrukte keer op keer het gevaar van Amerikaanse SSBN's, ook bezocht de leider van de Sovjet-Unie Nikita Chroesjtsjov Egypte en andere Arabische landen. Maar Egypte wees het verzoek op toegang tot een haven af.

Berezina en Tango
De onderzeeboten van de Sovjet-Unie werden onderhouden op zee. Links is net het bovenste stukje van het sail van een Tangoklasse onderzeeboot te zien, die langszij de Berezina, een groot bevoorradingsschip van de Sovjet-Unie, ligt. Rechts ligt een ander schip tegen de Berezina aan. (Foto: Traditiekamer Onderzeedienst)

Tegenhanger van de Zesde Vloot: het 5e Eskader
In juni 1964 besloot de Sovjet-Unie bij gebrek aan een haven tot het experimenteren met een voor anker liggende basis. Hierdoor kon de Zwarte Zee Vloot een lange reis maken in de Middellandse Zee. Die reis deed de Sovjets wel inzien hoe lastig het was om ver van huis te opereren. De Russen hadden bijvoorbeeld in tegenstelling tot NAVO-marines geen ervaring met bevoorraden op zee.

Het experiment werd toch voortgezet. Ankerplaatsen werden ingericht nabij Hammamet (Tunesië), ten oosten van Malta, ten westen van Kreta en later bij Sollum (Egypte). Op een ankerplaats lagen dan vaak een reparatieschip, onderzeebootmoederschip, logementschip, bevoorradingsschip en soms een droogdok. De ankerplaatsen bleken te voldoen en bleven tot zeker aan het einde van de Koude Oorlog druk bezocht door Sovjetschepen. Overigens bleken de ankerplaatsen ook perfect voor het uitvoeren van inlichtingenoperaties door Nederlandse onderzeeboten.

Dankzij de ankerplaatsen nam de aanwezigheid van de Russische marine in de Middellandse Zee snel toe. Dagelijks voeren er gemiddeld 15 Sovjetmarineschepen.

Ook werd de Russische aanwezigheid verstevigd met de oprichting van een permanent eskader in 1967: het 5e Eskader, als tegenhanger van de Amerikaanse Zesde Vloot.

De politieke doelen waren: het verbeteren van het aanzien van de Sovjet-Unie en het beïnvloeden van Arabische landen, tegenwicht bieden aan de NAVO-eenheden in de Middellandse Zee, het uitbuiten van tegenstellingen tussen NAVO-lidstaten als Griekenland en Turkije in de hoop de eenheid binnen de NAVO te ondergraven.

Op militair vlak wilde Moskou de eventuele inzet van Amerikaanse kernwapens vanaf vliegkampschepen en onderzeeboten voorkomen, Israël afschrikken, interventie door de Zesde Vloot in Arabische landen voorkomen, belangrijke Sovjetschepen beschermen, en oefenen.

Maar het doel dat boven alles uitsteeg was het neutraliseren van de Amerikaanse Zesde Vloot en daarmee zeggenschap krijgen over de Middellandse Zee.

Leningrad
Moskvaklasse kruiser Leningrad (1969-1995). (Foto: US Navy)

Sovjet-Unie krijgt toegang tot Egypte
In juni 1967 brak de Zesdaagse Oorlog uit tussen Israël en de Arabische buurlanden Egypte, Jordanië en Syrië. Dit was het eerste grote conflict ten tijde van de permanente Sovjet aanwezigheid in de Middellandse Zee. De Sovjet-Unie breidde het aantal schepen in de Middellandse Zee onmiddellijk uit. Van gemiddeld 15 schepen groeide het aantal naar 27. Dit zou later nog vaker gebeuren.

Daarnaast werden de Sovjet inlichtingentrawlers die de Britse en Amerikaanse vliegkampschepen en hun escortes schaduwden, vervangen door destroyers en fregatten. Die schepen konden namelijk naast inlichtingen verzamelen ook direct aanvallen uitvoeren. Op verschillende momenten tijdens de Zesdaagse Oorlog, die zich voornamelijk op en boven land afspeelde, werden Sovjetmarineschepen zodanig bij NAVO-eenheden gepositioneerd dat zij onmiddellijk een preventieve aanval konden plaatsen, mocht de oorlog (dreigen te) escaleren.

De oorlog werd door de Arabische landen verloren. Van de Egyptische krijgsmacht die door de Sovjet-Unie was opgebouwd, was veel vernietigd en Egypte moest wel bij de Sovjet-Unie aankloppen. Moskou had een formidabele onderhandelingspositie. Het ging Moskou bovendien alleen om een basis in de Med, niet om het steunen van de Arabische zaak. Toch beweerde de Moskou na afloop dat het de schade voor o.a. Egypte had weten te beperken. Zo werden havenbezoeken aan Egypte plots 'verkocht' als afschrikking tegen Israël. Het werkte. De Sovjet-Unie kreeg toegang tot Egyptische en Syrische havenfaciliteiten. Dat leidde direct tot een grote toename aan Sovjeteenheden in de Middellandse Zee.

Zonder de Zesdaagse Oorlog had de Sovjet-Unie waarschijnlijk geen basis in de Middellandse Zee kunnen krijgen. Het Kremlin had het zelf ook niet verwacht; het was al in overleg getreden met landen als Algerije en Syrië.

Tot 1973 hield de Sovjet-Unie toegang tot Egyptische havens, met Port Saïd als belangrijkste haven en Alexandrië als reparatiehaven. Ook de Syrische haven Tartus werd voor reparaties gebruikt. De Sovjetvloot groeide tot 50 schepen. Ook de luchtmacht en marineluchtvaartdienst profiteerden. Er werkten 200 vliegers en 20.000 man grondpersoneel namens de Sovjet-Unie op Egyptische vliegvelden en zij voerden o.a. vele verkenningsvluchten boven zee op NAVO-eenheden uit. Het zouden de mooiste jaren zijn voor Sovjet-Unie in de Middellandse Zee, gedurende de Koude Oorlog.

USS Independence
USS Independence, één van de belangrijkste doelen van de Sovjets in 1973. (Foto: US Navy)

De Sovjets krijgen grip op de Amerikanen
Tijdens een Sovjetoefening in de Middellandse Zee in augustus 1969 lieten de Sovjets zien dat de vloot snel kon uitbreiden tot 70 schepen, en belangrijker nog, dat de marine invloed had op de Verenigde Staten en Groot-Brittannië. Tijdens die oefening, die zich uitstrekte over grote delen van de Middellandse Zee, vond een coup plaats in Libië waar Moamar Khaddafi de macht greep.

Volgens Goldstein en Zhukov in het gezaghebbende artikel A tale of two fleets, werd interventie door het Verenigd Koninkrijk en de Verenigde Staten voorkomen door het grote aantal Sovjetschepen dat in de buurt van Libië voer. Toen het Amerikaanse vliegkampschip USS John F. Kennedy met carrier battle group en het vlaggenschip van de Zesde Vloot met escortes op hoge snelheid vanuit Frankrijk en Italië richting Libië opstoomde, voeren aan beide zijden Sovjet marineschepen.

Een Russisch eskader bestaande uit vijf kruisers, tien destroyers, zeven onderzeeboten en nog zes extra escorteschepen ontmoette de Amerikanen, en ten oosten van hen voer een Russische amfibische taakgroep. De Sovjet-Unie plande de oefening niet om de coup te steunen, maar zij waren dankzij die oefening wel uitstekend in staat om de Zesde Vloot te neutraliseren.

Een jaar later gebeurde het opnieuw. In een reactie op de crisis in Jordanië in 1970 zond de Amerikaanse president Nixon een vliegkampschip plus escorte naar Libanon. Het Kremlin positioneerde vervolgens het 5e Eskader tussen de Libanese kust en Amerikaanse schepen. Twee extra Amerikaanse carrier battle groups, plus de amfibische taakgroep werden eveneens naar Libanon gestuurd om de Libanese regering te steunen. Het 5e Eskader was inmiddels ook versterkt en groeide tot zestig schepen.

De Sovjetvloot liet zien dat het menens was en voerde raketten op in hun lanceerinrichtingen, duidelijk in beeld van de Amerikanen. Ook werd de vuurleiding op Amerikaanse vliegtuigen gericht, de laatste stap voor lancering. Een confrontatie bleef uit, maar de mogelijkheid van de Sovjet-Unie om in de Middellandse Zee de Amerikanen toegang tot een zeegebied te ontzeggen was helder.

Spanning tussen grootmachten loopt op door lokaal conflict
Vanaf de zeven vliegvelden die de Russen gebruikten, voerden ze tot dat moment verkenningsvluchten uit om NAVO-eenheden en vooral de Amerikaanse vliegkampschepen en onderzeeboten in de gaten te houden. Die mogelijkheden waren de Sovjets in één klap kwijt toen in juli 1972 de 17.000 Sovjets die zich bezighielden met (maritieme) luchtvaart Egypte moesten verlaten. Oorzaak: een ruzie over wapenleveranties.

Vanaf nu zou de NAVO tijdens een conflict heer en meester zijn in de lucht.

De Sovjetvloot, die nog wel welkom was, veranderde vervolgens de tactiek. In de oefeningen begin 1973 richtten de Sovjets zich op de 'strijd om het eerste salvo'. In het geval van een conflict moesten de Russische marineschepen de eerste klappen uitdelen en direct alle mogelijke wapens lanceren op vooral de vliegkampschepen, voordat zij een luchtaanval konden uitvoeren. Dat was overigens makkelijker gezegd dan gedaan, want de slechte communicatie tussen de Sovjeteenheden leverde soms chaotische taferelen op.

Toen op 6 oktober 1973 de Zesdaagse Oorlog begon met een verrassingsaanval (al was de Sovjet-Unie twee dagen eerder geïnformeerd) door Syrië en Egypte op Israel, hadden de Russen 58 marineschepen in de Middellandse Zee. De Amerikanen hadden er 48 verspreid over het gebied, maar maakten direct bekend geen schepen naar het conflictgebied te sturen.

Wel formeerde een taakgroep onder leiding van het vliegkampschip USS Independence en een groep onder het vlaggenschip USS Mount Whitney ten zuiden van Kreta. Moskou positioneerde zo'n 12 kruisers en fregatten nabij de Amerikaanse eenheden; de eerste stap op weg naar sea denial, het ontzeggen van gebruik van de zee.

NAVO-lidstaat Turkije steunde de Sovjet-Unie tegen de VS en Israël door een grote militaire bevoorradingsoperatie richting Egypte toe te staan. Vele tanks en ander militair materieel werden door de door Turkije beheerste Bosporus geloodst en door de lucht vervoerd.

Ondertussen werd het schaduwen van de Amerikaanse eenheden bij Kreta door Sovjetkruisers, destroyers en inlichtingenschepen opgevoerd. De boodschap aan de VS was: laat de bevoorrading met rust.

Hoewel de Amerikanen op papier in het voordeel waren, waren ze toch kwetsbaar doordat Washington wilde dat de vloot zich in een relatief klein gebied ophield, hierdoor bleven zij voortdurend binnen bereik van de Russische antischipraketten. Dat was overigens niet de enige zorg van de Amerikaanse schepen, zij zochten in de tussentijd intensief naar Russische onderzeeboten. Die waren daar inderdaad, en ook zij hielden de Amerikaanse schepen in de gaten.

Ontsnapt aan de Derde Wereldoorlog
Een aantal dagen later begonnen de Amerikanen met het bevoorraden van Israël. De Sovjet-Unie gleed steeds verder af richting het conflict. Steeds meer Russische marineschepen bevonden zich bij Israëlische havens, waar zij gebeurtenissen monitorden en zo nu en dan zelfs schoten losten. Dat laatste was een groot risico; door het minste of geringste zou één van de twee grootmachten bij deze oorlog betrokken kunnen worden.

De spanning liep op en de Sovjets bereidden zich voor op een amfibische 'demonstratie' op de kust ten westen van het Suezkanaal. Moskou wilde zich niet mengen in de oorlog, maar wel aan Israël en de VS de spierballen laten zien. Dat deden ze op zee overigens ook al, wat een klacht van de Amerikanen opleverde en het verzoek aan de Sovjets om hun wapens en radars niet meer steeds op Amerikaanse vliegtuigen en schepen te richten.

De spanning naderde een kookpunt. Dat begon toen Sovjetleider Brezhnev, op verzoek van Egypte, voorstelde aan de VS om samen in te grijpen in het conflict nadat een staakt-het-vuren door zowel Egypte als Israël was geschonden. Als de VS geen gezamenlijke VN-macht wilde, dan zou de Sovjet-Unie eigenhandig ingrijpen.

De boodschap bereikte Washington diezelfde dag, eind oktober, met schokkende informatie over de voorbereidingen van de Sovjets. De Sovjetvloot was gegroeid naar 88 schepen. Een amfibische taakgroep van de Sovjet-Unie was op weg naar de Egyptische stad Port Saïd, aan de frontlinie. Bovendien werden 50.000 man sterke Sovjetluchtlandingstroepen, inclusief 100.000 man ondersteuningseenheden in de Sovjet-Unie in verhoogde staat van paraatheid gebracht. Ook werden verkenningsvluchten door de Sovjets uitgevoerd. Het aantal Sovjetschepen die de USS Independence bij Kreta volgden werd verdubbeld naar zes, voor in het geval dat de Amerikanen een preventieve aanval wilden uitvoeren op de Russische vloot.

In Amerika, waar Nixon tot z'n nek in het Watergateschandaal zat, waren bovendien alarmerende inlichtingen binnengekomen. De Sovjets zouden volgens inlichtingenrapporten, die pas in 2016 zijn vrijgegeven, met een schip met nucleaire wapens richting Egypte onderweg zijn.
De Sovjetvloot rond Kreta nam verder toe en meer schepen waren onderweg.

Voor een nucleaire oorlog werd gevreesd en het Witte Huis besloot om de gereedheidsgraad te verhogen naar DefCon 3. Vliegkampschepen werden met hun escortes naar het oosten van de Middellandse Zee gestuurd.

Israël stopte onder druk van de Amerikanen met hun opmars en de Sovjet-Unie en de VS maakten afspraken over het indammen van het conflict. Op het laatste moment werd de Russische amfibische landing afgeblazen, al arriveerde de lading met kernwapens vermoedelijk wel.

Daarmee was de kou niet uit de lucht. Zeker niet op zee. Daar voerden de Sovjets de druk op de Zesde Vloot op. De Sovjetmarine formeerde anticarrier groepen, die direct gesimuleerde aanvallen uitvoerde op de Amerikaanse vliegkampschepen. Ook Sovjetonderzeeboten met antischipkruisvluchtwapens namen deel aan de oefeningen.

Uiteindelijk werden de Amerikaanse vliegkamp- en amfibische schepen door vijf verschillende anticarrier groepen gevolgd. De Zesde Vloot bestond uit 60 schepen, het 5e Eskader van de Sovjetmarine uit 99.

Op zee stonden de grootmachten lijnrecht tegenover elkaar. Ofschoon de Amerikaanse marine op veel terreinen in het voordeel was, hadden de Sovjets de drie vliegkampschepen en twee helikoptercarriers van de Zesde Vloot in hun greep.

Op deze vijf Amerikaanse schepen hadden de Sovjets voortdurend hun wapens gericht. Bij een aanval had iedere anticarrier groep minstens 13 surface to surface missiles (SSM's) per salvo kunnen lanceren.

Zowel de Amerikanen als de Sovjets wisten niet wat na deze -tot voor kort voor onmogelijk gehouden- situatie zou volgen. Een grootschalig conflict tussen de VS en de Sovjet-Unie was meer dan ooit aanstaande.

De chef-staf van het 5e Eskader, Yevgenii Semenov, schreef op 30 oktober in zijn dagboek: "Onze eenheden hebben zeer krachtige kruisvluchtwapens en die zijn gericht op slechts vijf objecten- drie vliegkampschepen en twee helikoptercarriers. Alle andere schepen zijn secundair. Iedereen wacht alleen nog op een signaal. De druk is gestegen tot het breekpunt."

Dat laatste signaal kwam niet. De finale confrontatie werd afgewend toen duidelijk werd dat de Sovjet-Unie niet zou ingrijpen in de oorlog op land, waarna de VS besloot om een aantal vliegkampschepen terug te trekken.

In tegenstelling tot de Cubacrisis in 1962, was de Sovjet-Unie nu wel in staat gebleken om invloed uit te oefenen. Na de voor het Kremlin vernederende blokkade, wist de Sovjetvloot tijdens de crisis in de Middellandse Zee zich zo te manoeuvreren dat de tekortkomingen ten opzichte van de beter toegeruste Amerikanen teniet werden gedaan.

Russisch marineschip
(Foto: Jaime Karremann/ Marineschepen.nl)

Zoektocht naar vervanging
Op vergelijkbare manier, maar dan in mindere mate, herhaalde het 5e Eskader de tactiek van het intensief volgen van Amerikaanse carrier battle groups tijdens de Turkse invasie van Cyprus in 1974. Later dat jaar steunde het 5e Eskader Syrië tegen de Amerikanen.

Toch was de macht van het 5e Eskader aan het afnemen. Dat kwam door de aloude problemen rond de beschikbaarheid van havens. Egypte wilde af van de Sovjets, en hoewel de Sovjetvloot al sinds 1972 toegang had gekregen tot de haven van Latakia, Syrië, was ook die samenwerking niet optimaal. In 1974 kwam daar ook de Syrische haven Tartus bij, die tegenwoordig de belangrijkste haven is voor de Russen in de Med.

Halverwege de jaren '70 bevonden de ondersteuningspunten van de Sovjetvloot zich voornamelijk in het oosten van de Middellandse Zee. De schepen mochten de havens van Alexandrië en Marsa Matruh gebruiken, en een ankerplaats bij Sollum gelegen aan de Libische grens. Ook in de Syrische plaatsen Latakia, Baniyas en Tartus waren de Sovjetschepen welkom en in de Baai van Kotor in Joegoslavië.

Toen in 1976 de Sovjets definitief uit Egypte werden geweerd, richtten zij zich met succes op Syrië. Tartus mocht worden uitgebreid en daar werd de ondersteuning van het 5e Eskader geplaatst. Ook Tunesië liet Sovjetschepen vanaf 1977 toe in Menzel-Bourgiba voor reparaties. NAVO-lidstaat Griekenland, dat na de crisis rond Cyprus niet erg gelukkig was met de VS, verwelkomde de Sovjets voor reparatiewerkzaamheden op het eiland Syros.

Toch konden de Sovjets maar niet vinden wat ze zochten: een echte thuishaven. Voor de meerderheid van hun schepen bleven ze afhankelijk van ankerplaatsen. Niet alleen bij Sollum, maar ook bij Tunesië en ten westen van Kreta.

Het 5e eskader nam af van zo'n 55 schepen in de jaren '70 naar 30 tot 40 in de jaren '80. De belangrijkste havens (de Syrische) waren klein, veel te druk en niet geschikt om grote hoeveelheden schepen te ondersteunen. De Sovjets bleven zoekende. Voor korte of langere tijd kregen ze ook toegang tot Franse en Maltese havens.

De Sovjetschepen bleven in de tussentijd de NAVO-schepen en oefeningen volgen en in de gaten houden. Ook tijdens de crises in de jaren '80 pasten de Sovjets de tactiek van 'het eerste salvo' toe, maar dat gebeurde met minder schepen en minder verbetenheid dan tien jaar eerder.

Vanaf 1986, toen Gorbachov aan de macht kwam in de Sovjet-Unie, veranderde Moskou het beleid enigszins. Dat moest ook wel want veel Arabische zagen de Sovjet-Unie steeds minder als een betrouwbare partner, mede door de oorlog die het voerde in Afghanistan. Wel verbeterde de Sovjet-Unie de banden met gematigde Arabische landen en met Israël.
Het lukte de Sovjet-Unie niet meer om de vloot in de Middellandse Zee echt een vuist te laten maken.

Tartus
Het Russische stukje in de Syrische havenstad Tartus. De kade aan de zuidzijde (rode streep) is 800 meter lang, op de foto liggen o.a. wat patrouilleboten afgemeerd. Rechts bevinden zich o.a. een droogdok, parkeerplaats en een tiental kleinere gebouwen. Geheel rechts, buiten het Russische deel, is een spoorlijn. Deze haven is lang gebruikt als steunpunt, maar mag nu uitgebreid worden om als echte basis te gaan dienen. Ook het vliegkampschip Admiral Kuznetsov moet hier af kunnen meren. (Beeld: Google Earth, bewerking: Jaime Karremann/ Marineschepen.nl)

Het is Rusland eindelijk gelukt
Na het uiteenvallen van de Sovjet-Unie, kwam ook een einde aan het 5e Eskader. Begin jaren '90 werd de permanente Sovjetvloot in de Middellandse Zee opgeheven.

Na de Koude Oorlog hadden de Russen geen permanente vloot meer in die wateren. In 1996 was het vliegkampschip Admiral Kuznetsov er even met twee destroyers, maar die schepen konden niet veel meer dan havens bezoeken.

Tien jaar later stonden de zaken er heel anders voor. Het ging financieel beter met Rusland en het belang van de Middellandse Zee voor de Russen was net zo groot als altijd. Veel NAVO-landen waren aan het bezuinigen op hun marines en de VS verschoof de aandacht naar China. Rusland stapte maar al te graag in die leegte, net zoals het 60 jaar eerder ook deed.

Poetin greep de unieke kans om Ruslands invloed in dit belangrijke zeegebied enorm te vergroten.

Daar was wel een permanente basis voor nodig, waar schepen onderhouden en bevoorraad kunnen worden, en waar bemanningsleden de benen kunnen strekken. Een permanente vloot zonder één echte thuishaven in de Middellandse Zee, die steeds naar de Krim in de Zwarte Zee moet, kan nooit echt een vuist maken. De zoektocht begon opnieuw.

Rusland schold de schuld van een kleine 14 miljard dollar van Syrië kwijt en werd de grootste wapenleverancier van Assad. Toen de relatie met het Westen verslechterde na de oorlog met Georgië in 2008, raakten de Russen in gesprek met Syrië over een permanente basis in Tartus.

Nadat de burgeroorlog in Syrië begon, in 2011, steunde ook het Syrische regime een permanente basis. Het leverde niet alleen steun op voor Assad, ook zou het in latere tijden bescherming bieden tegen Israël.

Tartus was toen al jaren toegankelijk voor de Russische marine, toch was van een echte basis geen sprake, eerder een steunpunt met een 800 meter lange kade. Wel speelde het een belangrijke functie als knooppunt van wapenleveranties aan Syrië. Zo werden in 2012 Iskander ballistische raketten door Rusland geleverd aan Syrië via Tartus. (Overigens lukte het de Britten in 2012 nog om wapens tegen te houden, verwijzend naar het wapenembargo van de EU. Toen in 2013 Russische marineschepen arriveerden was die discussie voorbij).

Sindsdien is Tartus het eindpunt van de Syrian Express, de voortdurende stroom aan wapens die vanaf de Krim met Russische marineschepen naar Syrië worden getransporteerd.

Twee absoluut historische moment hadden plaats in 2016. Eerst werd in augustus 2016 bevestigd dat Rusland de vliegbasis in Khmeimim, nabij Latakia in Syrië, voor onbepaalde tijd mag gebruiken. Hierdoor zijn de problemen rond het luchtoverwicht waar de Russen sinds 1972 mee geconfronteerd werden, in het oosten van de Med, voorbij.

Half oktober 2016 werd bovendien formeel bekend dat de Russen Tartus mogen uitbreiden naar een echte marinebasis, waardoor een permanente Russische haven voor grote marineschepen gecreëerd kan worden. Aan de Russische logistieke nachtmerrie in de Middellandse Zee komt een einde. 60 jaar nadat de zoektocht door Moskou in het Middellandse Zeegebied begon, is het eindelijk gelukt.

Maar Moskou is niet klaar. Onlangs werden ook afspraken gemaakt met Cyprus over toegang tot havenfaciliteiten voor met name de Admiral Kuznetsov. De Russen zijn ook al jaren welkom in het Spaanse Ceuta en zij voeren gesprekken met Egypte (over een vliegbasis bij Sollum) en met Griekenland (dat met de Syriza-regering meer naar Rusland neigt) over toegang tot havens.

Intussen is de Russische marine weer permanent in de Med. In 2013 werd het "Middellandse Zee Eskader" opgericht en bestaande uit 10 schepen. Het nieuwe Russische eskader heeft sindsdien onder andere geoefend met Egypte (eerste keer) en in 2015 had de eerste oefening ooit met China in de Middellandse Zee plaats.

Een nieuw voordeel is dat zowel de Russische bases in Syrië als het Middellandse Zee Eskader een behoorlijke bescherming genieten vanaf Syrië. Het geavanceerde S-400 luchtverdedingssysteem kan vliegtuigen op 400 km afstand neerhalen, ver voorbij Cyprus. Installatie van het eerste systeem veroorzaakte een schok in 2015, in september 2016 werd de komst van nr 2 aangekondigd.

Eerder zorgde de komst van de Yakhont of P-800 Oniks, een supersonisch kruisvluchtwapen tegen schepen met een afstand van maximaal 600 km voor de nodige zorgen.

Samen vormen de systemen voor een zogenaamde anti-access/ area denial bubble, waar alleen onderzeeboten nog enigszins kunnen opereren. Vergelijkbare bubbles heeft Rusland overigens ook in de Zwarte Zee en in de Oostzee. En ook verdere uitbreiding in de Middellandse Zee is denkbaar.

Russisch marineschip
De rode ster schittert weer, in dit geval die van het korvet RFS Steregushy. (Foto: Jaime Karremann/ Marineschepen.nl)

Sterker van ooit
Rusland is terug in de Middellandse Zee en de basis is sterker dan ooit. Rusland heeft een aantal krachtige wapensystemen waar ook NAVO-eenheden geen antwoord op hebben, heeft permanente bases die verdere uitbreiding weer mogelijk maken, en NAVO-lidstaten als Spanje en Griekenland staan niet afwijzend tegenover hulp aan Rusland. Ook zijn er nieuwe korvetten en onderzeeboten met geavanceerde kruisvluchtwapens in de Middellandse Zee.

De komst van het vliegkampschip Admiral Kuznetsov, op zich een oud en onbetrouwbaar schip, voegt daar prestige en slagkracht aan toe.

Het aantal Russische schepen en (marine)vliegtuigen is weliswaar veel minder dan op het hoogtepunt in 1973, maar dat geldt ook voor de NAVO in de Middellandse Zee. De Amerikaanse Zesde Vloot heeft zo'n 30 tot 40 schepen in de Med, de Russen zo'n 10 tot 15.

In het verleden heeft de Russische marine laten zien de situatie naar zijn hand te kunnen zetten in een duel met een beter toegeruste tegenstander. Tot slot heeft Rusland, in tegenstelling tot veel NAVO-landen, de wil om in de Middellandse Zee invloed uit te oefenen, zo niet er te domineren. De strijd om die invloed is weer losgebarsten.





Bronnen
• George S. Gragnich, The Soviet Union's quest for access to naval facilities in Egypt prior to the June War of 1967, Center for Naval Analyses (Arlington, 1974)
• Gordon H. McCormick, The Soviet presence in the Mediterranean; The RAND Corporation (1987)
• Bryan Ranft en Geoffrey Till, The Sea in Soviet Strategy; US Naval Institute Press (1988)
• Milan Vego, Soviet and Russian Strategy in the Mediterranean since 1945; in Naval Strategy and Policy in the Mediterranean, pp. 164-194; Frank Cass (London, 2000)
• Lyle J. Goldstein en Yuri M. Zhukov, A tale of two fleets; A Russian Perspective on the 1973 Naval Standoff in the Mediterranean; Naval War College Review, Spring 2004, Vol. LVII, No. 2
• Reza Kahlili, Report: Russian Arms Syria with Supersonic Missiles; The Clarion Project, 10 december 2012
• Frank Gardner, How vital is Syria's Tartus port to Russia?, BBC, 27 juni 2012
• Thomas R. Fedyszyn, Russian Navy 'Rebalances' to the Mediterranean; Atlantic Council, 19 maart 2014
• Matthew Bodner, Why Russia Is Expanding Its Naval Base in Syria; The Moscow Times, 21 september 2015
• Luke Coffey, Russia's emerging naval presence in the Mediterranean; Russians know that access to the Mediterranean means access to the world.; Al Jazeera, 27 mei 2016
• Tim Naftali, CIA reveals its secret briefings to Presidents Nixon and Ford; CNN, 26 augustus 2016
• Jonathan Altman, Russian A2/AD in the Eastern Mediterranean; A Growing Risk; Naval War College Review, Winter 2016, Vol. 69, No. 1
• Anna Borshchevskaya en Cmdr. Jeremy Vaughan USN, How the Russian Military Reestablished Itself in the Middle East; The Washington Institute, 17 oktober 2016
• Sputniknews.com, Russia's Syrian Naval Base Offers it 'More Formidable Position' in Mediterranean, 17 oktober 2016
• Jonathan Holslag, Rusland wil een eigen invloedssfeer, 22 oktober 2016

comments powered by Disqus


Marineschepen.nl
Contact
Over deze site
Adverteren
Blijf op de hoogte via:

Twitter

Facebook

Instagram

Copyright

Alle rechten voorbehouden.

Sinds 13 augustus 2001



Menu
Dossiers

Gerelateerde artikelen
Russen naderen de Noordzee