Slag bij Midway: de eerste beslissende zeeslag die werd gewonnen door vliegtuigen
Door: Onno de Meer/ Jomini online boekhandel Laatst aangepast: 06-11-2019
In juni 1942 troffen de Amerikaanse en de Japanse marine elkaar in een beslissende zeeslag, waarbij de Amerikanen de overwinning naar zich toetrokken dankzij het relatief nieuwe wapen: marinevliegtuigen.
De slag bij Midway kan worden vergeleken met de slagen bij El Alamein en Stalingrad. Alle drie keerpunten op de verschillende fronten tijdens de Tweede Wereldoorlog. Japan was na Midway nog zeker niet verslagen. De Japanse nederlaag betekende wel een omslagpunt in de strijd van de Geallieerden, die uiteindelijk leidde naar de overwinning.
Het Japanse vliegkampschip Akagi. (Foto: Amerikaanse marine)
In juli 1921 zonk het voormalige Duitse slagschip OstFriesland na een bombardement van twee dagen. Het tot zinken brengen van dit slagschip was een proef die door vliegtuigen van de Amerikaanse landmacht, korps mariniers en marine werd uitgevoerd. Het was de eerste keer dat zo'n groot schip (24.000 ton, 167 meter) door gebruik van vliegtuigbommen werd gekelderd. Dit, door generaal William Mitchell bedachte, experiment zou de oorlogsvoering ter zee drastisch gaan veranderen.
De opkomst van Japan als supermacht
De Keizerlijke Japanse Marine zou een belangrijke rol spelen in de veroveringen in de Pacific. Door de verdragen van Washington en London (1930) was de Japanse marine echter veel kleiner dan de Amerikaanse, waardoor van een maritiem offensief voorlopig geen sprake kon zijn. Een groot uitbreidingsprogramma werd op stapel gezet en Japan meldde dat zij geen nieuw verdrag zou afsluiten. Japan begon daarop met de bouw van twee super-slagschepen. De bevelhebber van de Keizerlijke Marine, admiraal Isoroku Yamamoto, voorzag een grote rol voor (marine)vliegtuigen. De succesvolle Engelse raid op de Italiaanse kapitale schepen in Taranto in november 1940 sterkte hem in die visie. Daar werden een aantal slagschepen tot zinken gebracht bij luchtaanvallen door Engelse vliegtuigen vanaf vliegdekschepen.
Japan in oorlog met de Geallieerden
De broze Japanse economie had een grote behoefte aan olie voor zijn marine, leger en industrie. Die olie was te halen in Nederlands-Indië, maar om Nederlands-Indië te kunnen bezetten, moest eerst Amerika onschadelijk worden gemaakt. Met een verrassingsaanval op Pearl Harbor, de thuishaven van de Amerikaanse Pacific Fleet, werd op 7 december 1941 de oorlog geopend. De verrassingsaanval werd uitgevoerd met zes vliegdekschepen en 350 vliegtuigen. De Amerikaanse vloot werd in zijn zondagsrust verstoord door luchtaanvallen. De Japanners meldden dat vijf slagschepen waren gezonken, drie slagschepen en twee kruisers zwaar beschadigd, een slagschip licht beschadigd en 450 vliegtuigen vernietigd. Voor ieder ander land zou dit een ramp zijn, maar de Amerikanen hadden het voordeel dat hun vliegdekschepen op het moment van de aanval op zee waren. Een belangrijk deel van de slagkracht was hierdoor behouden gebleven.
Australië geïsoleerd
Toch lag de weg open voor de Japanse aanval op Nederlands-Indië, Brits Malaya en Singapore. De Amerikanen verloren de Filipijnen. Nieuw-Guinea werd voor Japan de laatste horde voordat Australië zou worden bereikt. De Japanners hadden groot succes, maar waren in dubio welke strategie ze zouden gaan volgen. Het voorstel van de Japanse marine om Australië als eerste aan te pakken, kwam niet van de grond door tegenwerking van het Japanse leger. De Japanse marine nam toen een bescheidener doel als uitgangspunt: Australië isoleren van de Amerikanen en voorkomen dat het een uitvalsbasis zou worden voor toekomstige Amerikaanse operaties.
De Amerikanen hadden inmiddels hun vloot vliegdekschepen georganiseerd en Australië en Nieuw-Zeeland kwamen onder Amerikaans commando te liggen. Om Australië te kunnen blijven gebruiken en bevoorraden, werden ter bescherming vliegtuigen gestationeerd op eilanden op deze route. Twee groepen vliegdekschepen werden voor een mobiele verdediging geplaatst in de omgeving van de Koraalzee.
Amerikaanse vliegdekschepen vallen Nieuw-Guinea aan
Bij het uitbreken van de oorlog hadden de Amerikanen drie vliegdekschepen in de Pacific: USS Saratoga, USS Lexington en USS Enterprise. Daar werd vliegdekschip USS Yorktown aan toegevoegd. De Saratoga werd echter al snel getorpedeerd door een Japanse onderzeeboot en moest worden gerepareerd. De vliegdekschepen hadden niet alleen de taak om de verbinding Amerika - Australie open te houden, maar ook om aanvallen uit te voeren op Japanse posten en zo de operaties van de Japanners te verstoren. Begin maart 1942 voeren de Lexington en de Yorktown de Koraalzee in om luchtaanvallen uit te voeren op eenheden van de Japanners op Papua-Nieuw Guinea. Admiraal Yamamoto wilde verdere landingen uitvoeren op Nieuw-Guinea om deze volledig onder controle te krijgen.
Japan kiest voor Midway
Tegelijk met deze ontwikkelingen speelde een Japans plan om over te gaan tot operaties in Midway, meer richting Hawaï. Midway en Nieuw-Guinea liggen ver uit elkaar en er ontstond een discussie in de Japanse marine over de te volgen koers. Die werd definitief beslist, toen door een gedurfde Amerikaanse aanval Tokyo werd gebombardeerd met B-25 bommenwerpers vanaf USS Hornet; de "Doolittle-raid". De toegebrachte materiële schade was beperkt, maar de morele impact was enorm. Admiraal Yamamoto was met de Japanse marine verantwoordelijk voor de bescherming van Japan en nu bleek het moederland onbeschermd. Omdat de aanval vanuit Hawaï was gelanceerd, viel de beslissing definitief om na de veroveringen in Nieuw-Guinea de aanval te richten op Midway.
USS Yorktown in droogdok. (Foto: Amerikaanse marine)
Gereed voor de strijd?
Het atol Midway maakt deel uit van de ketting eilanden die Hawaï vormt. Op ruim 1100 kilometer afstand van Pearl Harbor ligt het, zoals de naam aangeeft, halverwege de Pacifische oceaan. Een uitstekende plaats voor de Japanners om de Amerikanen op Hawaï te bedreigen. Admiraal Yamamoto, bezorgd om het Japanse uithoudingsvermogen in de oorlog, wilde de Amerikaanse vliegdekschepen vernietigen en op die wijze de Amerikanen tot vrede bewegen.
Van de vier vliegdekschepen van de Amerikanen waren er door de slag in de Koraalzee slechts USS Hornet en USS Enterprise beschikbaar. De Yorktown kwam daar, door dagen achtereen doorwerken door de werf, bij. Het aantal Japanse vliegkampschepen was teruggelopen van zes naar vier.
Japans overtal
Het plan van Yamamoto omvatte een grote strijdkracht van vier vliegdekschepen (Kaga, Akagi, Hiryu en de Soryu), verdeeld in twee groepen (onder commando van admiraal Nagumo), drie slagschepen (Yamato, Haruna en Kirishina) en verdere ondersteunende kruisers en jagers. Daarnaast een vloot met transportschepen met troepen om het atol te bezetten en om te bouwen tot een grote vliegbasis. Yamamoto voerde het commando vanaf het slagschip Yamato. De Amerikanen konden tegenover deze zware kapitale schepen slechts zware kruisers en jagers zetten. Het enige voordeel dat de Amerikanen hadden, was dat ze kennis hadden van de Japanse plannen doordat de Japanse berichten waren gekraakt.
USS Enterprise in 1942 met Douglas SBD-2 Dauntless duikbommenwerpers en daarachter Douglas TBD-1 Devastator torpedo bommenwerpers, van de Amerikaanse Marineluchtvaartdienst. (Foto: Amerikaanse marine)
Het eerste contact
Op 2 juni 1942 arriveerden de Amerikaanse schepen bij Midway onder bevel van admiraal Chester W. Nimitz. Beide zijden speurden de wateren rondom Midway af naar de tegenstander.
De eerste schepen die werden gevonden, waren de Japanse transportschepen. Nimitz koos er voor om deze over te laten aan de land-gestationeerde B-17 bommenwerpers vanaf Midway. De op Midway gestationeerde Catalina vliegboten voerden uitvoerige verkenningen uit als ogen van de vliegdekschepen. Deze vliegtuigen verkenden op 4 juni, om 05:30 uur twee Japanse vliegdekschepen. Vlak voor dit tijdstip waren van de vier Japanse carriers vliegtuigen opgestegen voor aanvallen op Midway. De aanvallers slaagden er niet in om de Amerikaanse kracht op Midway te breken. Op hun beurt werden Japanse schepen door een aantal vliegtuigen van Midway aangevallen, maar die kwamen niet tot effectieve resultaten. Zware verliezen onder de Amerikaanse vliegtuigen gaven de Japanse vliegdekschepen de mogelijkheid om hun vliegtuigen de lucht in te sturen. Pas op dat moment werden de Amerikaanse schepen verkend door de Japanners.
Ook de Amerikaanse schepen gespot
De Japanse verkenners meldden om 08:09 uur dat de Amerikaanse schepen bestonden uit kruisers en jagers. Dat leek de Japanse vloot even ruimte te geven. Om 08:20 kwam het ultieme bericht van de Japanse verkenner: "De vijand lijkt te worden begeleid door een vliegdekschip." Nu definitief duidelijk was dat de Amerikanen een vliegdekschip hadden, wist de commandant van de Japanse carriers, admiraal Nagumo, dat eerst moest worden opgetreden tegen het Amerikaanse vliegdekschepen. Door deze wijziging in de situatie zat Nagumo met een nieuw probleem. De aanvallen vanuit Midway hadden weliswaar nog geen schade opgeleverd, maar de verdedigende Zero's waren door brandstofgebrek niet in staat een aanval op de Amerikanen te kunnen ondersteunen. Ook de vliegtuigen die terug kwamen van de aanval op Midway, moesten eerst opnieuw worden bevoorraad.
Japanse vloot houdt zich staande
De omschakeling naar gevechten tegen de Amerikaanse vloot dwong Nagumo er toe de Japanse vliegtuigen opnieuw te bewapenen. De Japanse bemanningen werkten in hoog tempo, maar de verwijderde munitie werd snel aan de kant gelegd, zonder deze goed beveiligd op te bergen.
Van de Amerikaanse vliegdekschepen waren inmiddels jagers (Wildcats), jachtbommenwerpers (SBD Dauntless) en torpedovliegtuigen (Devastators) opgestegen. De torpedovliegtuigen van Midway waren er niet in geslaagd om een treffer te scoren door de slechte kwaliteit torpedo's. Veel torpedovliegtuigen waren hierdoor vernietigd in het gevecht. Ook de Devastators van de Yorktown, de Hornet en de Enterprise ondergingen een vergelijkbaar lot. De Wildcats hadden moeite de Japanse schepen te vinden, waardoor de Devastators vrijwel onbeschermd de aanval in zetten op de Kaga. Bij de eerste poging werden alle vijftien Devastators neergeschoten zonder een treffer te kunnen plaatsen. Ook de volgende poging strandde op Zero's en hevig luchtdoel-geschut. Een derde poging met de Devastators, om 10:15 uur, op de Soryu gaf hetzelfde resultaat. Bij de drie pogingen waren 35 Devastators vernietigd, terwijl geen enkele treffer was geplaatst.
De Amerikanen weten door te dringen
Maar terwijl de Japanse Zero´s zich volledig richtten op de kansloze, laagvliegende Devastators, wisten de Dauntless bommenwerpers van grotere hoogte ongemerkt de vier vliegdekschepen te naderen. De Japanse radardekking bleek onvoldoende.
Om 10:22 uur doken de Dauntless duikbommenwerpers op de Kaga en de Akagi. Beide schepen hadden hun vliegdekken vol staan. De Akagi werd als eerste midscheeps getroffen, waardoor de rondslingerende munitie explodeerde. Het vliegdek werd opengereten en een tweede treffer veroorzaakte brand. Om 10:47 uur moest het schip worden verlaten. De Kaga onderging een soortgelijk lot door vier treffers die branden veroorzaakten. Om 10:25 uur arriveerden de Dauntless bommenwerpers van USS Yorktown die direct op de Soryu doken. Zij scoorden drie treffers die direct brand veroorzaakten en het vliegdek vernielden. Er braken branden uit, waarbij de brandstoftanks en munitieopslagplaatsen explodeerden. Binnen zes minuten waren drie van de vier vliegdekschepen uitgeschakeld en was het tij gekeerd voor de Amerikanen.
Kaart Slag bij Midway (Foto: Amerikaanse landmacht)
Japanse tegenaanval
Een half uur later, om 10.58 uur lanceerde de Hiryu als laatst overgebleven Japanse vliegdekschip, 18 duikbommenwerpers met jager-begeleiding. De Yorktown was het doelwit van deze vliegtuigen. Amerikaanse vliegtuigen die op weg terug waren, weken uit naar de Enterprise en de Hornet. Wildcats van deze schepen kwamen ter ondersteuning om de aanval van de Japanners af te slaan. Ondanks de zware luchtdekking slaagden acht Japanse bommenwerpers door te dringen en bommen te lossen. De Yorktown kreeg drie treffers te verwerken, waardoor branden uitbraken en de motoren vrijwel stil vielen. Het commando werd om 13.15 uur overgebracht naar de kruiser Astoria. De Japanse aanval werd gestaakt en om 13:45 was de schade van de Yorktown provisorisch gemaakt.
Yorktown getroffen, maar Japan verslagen
Om 14:30 uur lanceerde de Hiryu zijn laatste torpedovliegtuigen om USS Yorktown aan te vallen. Met de vliegtuigen van de Hornet en de Enterprise weer terug op het eigen schip, had de Yorktown deze keer maar een kleine groep Wildcats tot zijn beschikking. Ondanks de zware luchtafweer slaagden vier Japanse vliegtuigen torpedo's te lossen, waarvan drie de Yorktown troffen. Deze keer was het niet meer mogelijk om het schip te redden. Om 14:58 werd het bevel "abandon ship" gegeven. De Japanners waren overtuigd dat zij twee Amerikaanse schepen tot zinken hadden gebracht, niet wetende dat zij twee keer het zelfde schip hadden geraakt.
In deze veronderstelling werd nog een aanval gestart, terwijl de Amerikanen nog twee volledig inzetbare vliegdekschepen hadden. Om 17:00 uur werd de Hiryu door Dauntless bommenwerpers gevonden, die de aanval inzetten. De Hiryu werd vier keer getroffen, waarna branden uitbraken. De Hiryu werd, net als de Akagi, door de Japanners zelf tot zinken gebracht. De Soryu en de Kaga waren al gezonken door het Amerikaanse vuur. De Yorktown bleef toch drijven en in een ultieme poging het schip te redden werd het schip op sleeptouw genomen door de Amerikaanse jager USS Hamman. Zowel de Hamman, als de Yorktown werden door de Japanse onderzeeër I-168 ontdekt en getorpedeerd op 6 juni 1942.
Ruim 3.000 doden, 7 schepen gezonken
Tijdens de zeeslag, waar behalve de zeven vliegkampschepen, nog tweehonderd andere marineschepen bij betrokken waren (waaronder 150 Japanse schepen) gingen veel mensenlevens verloren. De grootste verliezen waren aan Japanse zijde. De Japanse marine verloren met vier vliegkampschepen, een kruiser en 300 vliegtuigen ook 3.057 marinemensen. Onder die laatste groep vielen maar liefst 200 ervaren vliegers. Amerika zag een vliegkampschip, een destroyer en ongeveer 145 vliegtuigen verloren gaan. Ongeveer 360 Amerikanen kwamen om.
Keerpunt in de strijd
De slag bij Midway kan worden vergeleken met de slagen bij El Alamein en Stalingrad. Alle drie waren keerpunten op de verschillende fronten tijdens WO II. In de Pacific was na Midway Japan nog zeker niet verslagen. De Japanse nederlaag betekende wel een omslagpunt in de strijd van de Geallieerden. Japan zou na Midway er niet meer in slagen om de grote verliezen aan vliegtuigen en ervaren vliegers nog goed te maken. Toch zouden nog drie jaren van bittere gevechten nodig zijn om Japan definitief op de knieën te krijgen.
Trailer van Midway 2019
Films
Over de slag zijn vele boeken geschreven en games gemaakt. Ook is de slag verfilmd. In 1976 kwam 'Midway' uit (geregisseerd door Jack Smight, hoofdrolspelers Charlton Heston, Edward Albert en Henry Fonda). In 2019 opnieuw een film 'Midway', nu geregiseerd door Roland Emmerich, hoofdrolspelers Ed Skrein, Woody Harrelson en Patrick Wilson. 'Midway' is vanaf 7 november te zien in de bioscoop.
