De commandocentrale spreekt al vele jaren tot de verbeelding. Dit is het zenuwcentrum van marineschepen, waar mannen en vrouwen gekleed in wit anti-flash gear, turend naar hun radarschermen de meest onbegrijpelijke codetaal spreken terwijl hun vingers razendsnel over toetsenborden, schermen en rollerballs glijden. Er worden commando’s geschreeuwd, onderzeeboten ontdekt, wapens afgevuurd.
Natuurlijk is het er niet altijd spannend. Als er geen dreiging is, is een enkele positie bezet. Maar ook tijdens een patrouille kan (voordat bijvoorbeeld piraten of drugssmokkelaars zijn gevonden) het soms best saai zijn. Koffie en wat gezelligheid met collega’s over de interne verbinding maakt vaak veel goed.
Wat is een commando centrale?
De commando centrale, bij de Britten heet deze ruimte Operations Room (Opsroom) en de Amerikanen noemen hem Combat Information Center (CIC), is het zenuwcentrum van een marineschip in actie. Niet te verwarren met de Technische Centrale, waar de technische apparatuur wordt bediend: de gasturbines, leidingen, stroomvoorziening, etc.
en brandbestrijding plaatsvindt.
Marineschepen hebben veel sensoren zoals radars, sonar, etc. Deze informatie moet verwerkt worden en vervolgens worden gebruikt. Bijvoorbeeld om de inzet van het schip te bepalen en wapens aan te sturen. Marineschepen opereren in een netwerk met andere eenheden en met hen moeten zij communiceren en informatie kunnen delen. In deze processen speelt de commando centrale de hoofdrol.
De commandocentrale van de LCF'en zijn zogenaamde daglichtcentrales. Het personeel heeft anti-flash gear aan als er dreiging is (oefening of echt), zodat het beschermd is tegen brand.
Dankzij de moderne techniek is moderne oorlogvoering een netwerkoorlog: het delen van informatie (live radardata, videobeelden) is erg belangrijk. Commandocentrales zijn daarom niet alleen zenuwcentra van het eigen schip, maar mogelijk van vele honderden eenheden.
De commandocentrale van RSS Supreme, een Singaporees fregat van de Formidable klasse.
In dit artikel richten we ons vooral op de commandocentrales aan boord van escorteschepen, zoals fregatten, torpedobootjagers en kruisers. Andere type schepen hebben andere centrales, het idee komt overeen maar inrichting en taken zijn vaak anders. De onderzeeboten van de Walrus klasse hebben bijvoorbeeld een gecombineerde technische en commando centrale. Hr.Ms. Rotterdam en Hr.Ms. Johan de Witt hebben een heel kleine commando centrale, maar een grote amfibische centrale. De De Witt heeft zelfs een Joint Operations Room. De bevoorraders hebben een mini commandocentrale, en mijnenjagers een mijnenjacht centrale.
Inrichting
Moderne commandocentrales staan vol met computerschermen en communicatiemiddelen. Op de computerschermen is informatie te zien van de sensoren: zeebeeldradar, luchtbeeldradar, sonar, televisiebeelden van de diverse (infrarood)camera’s, etc. Er zijn echter ook posities waar al deze informatie wordt samengevoegd, zodat men een beslissing kan nemen. Dat zijn vaak de posities achterin de ruimte, namelijk voor o.a. de commandant en de Commandocentrale Officier (CCO).
Voor ieder wapensysteem zijn er weer aparte bedieningspanelen (digitaal of fysiek), ook voor de communicatieapparatuur, en daarom barst het er van de knopjes, lampjes en panelen.
Voordat je weet hoe alles in de centrale werkt, ben je na je opleiding nog jaren bezig.
Zoals gebruikelijk op Nederlandse schepen bevinden de (meeste) leidinggevende posities op een M-fregat zich op de achterste rij (op deze foto het dichtst bij de fotograaf). Op de voorste rij wordt de informatie van de sensoren verwerkt en gedeeld met andere schepen door matrozen en korporaals.
Wie werken er?
Het grootste deel van het personeel is van de Operationele Dienst Operaties (matrozen en onderofficieren) en het Korps Zeeofficieren. Op de M-fregatten zorgen de matrozen o.a. voor het opbouwen van lucht-, zee- en onderwaterbeeld en het communiceren met andere schepen hierover. Op de LCF’en is veel meer geautomatiseerd. Onderofficieren geven leiding, hebben meer verantwoordelijkheden en ingewikkelder taken zoals “luchtverkeersleider” voor de boordhelikopter(s), Elektronische Oorlogvoering en Assistent Commandocentrale Officier.
Er zijn een paar officieren in de centrale, bijvoorbeeld voor luchtverdediging, onderzeebootbestrijding en artillerie. De leiding ligt bij de CCO, maar ook de commandant van het schip heeft een eigen stoel en als die bezet is is hij/ zij de baas.
Behalve personeel van de Operationele Dienst en het Korps Zeeofficieren vind je er ook een enkele (onder)officieren van de Wapentechnische Dienst en Operationele Dienst Verbindingen. Bijvoorbeeld als er zaken gerepareerd moeten worden of als het schip in hoogste staat van paraatheid is.
In de commandocentrale wordt veel werk gedaan door matrozen en korporaals van de Operationele Dienst. Hier twee matrozen en één korporaal op de voorste rij aan boord van een LCF. (Bron: werkenbijdemarine.nl)
Wat gebeurt er?
Als je de taal, de rollen en de tekens op de schermen niet kent, is het er dodelijk saai en veel te ingewikkeld. Vanuit de centrale lijkt dit een enorm ingewikkeld computerspel, maar wel een met slechte graphics. (Voor de graphics moet je op de brug zijn.) Een marineschip is feitelijk een robot die bestuurd wordt door mensen en wordt echt interessant als je weet wat er speelt.
Close-up van een radarscherm van een LCF. Links het eigen schip, rechts een rood dakje: een inkomende raket. (Bron: screenshot uit techniekbijdemarine.nl)
Zoals gezegd wordt in de commando centrale een "aparte" taal gesproken. Over de verbinding naar externe eenheden wordt altijd in het Engels gecommuniceerd. Dan gebruikt men veel codewoorden die standaard zijn binnen de NAVO. Voor opdrachten, type raketten, vliegtuigen en schepen zijn bijvoorbeeld codewoorden afgesproken. Niet zozeer om acties geheim te houden, maar vooral om misverstanden te voorkomen. Over de interne verbindingen (commando centrale -> brug, of CCO -> Ass CCO) wordt Nederlands gesproken.
Een belangrijk onderdeel van de commando centrale is de software. Op diverse plaatsen in het schip staan enorm krachtige computers die alle info en opdrachten aan elkaar knopen. Een groot deel van de software is geschreven door CAMS Force Vision in Den Helder. Dit is uniek, Nederland is één van de weinige landen die binnen de eigen defensie software voor hun marineschepen kan laten schrijven. Wat de militairen echter op hun scherm zien, is voor een leek echter niet één-twee-drie te begrijpen. Behalve een duidelijk herkenbare kaart zien we afkortingen, getallen en tekentjes. Tijdens de opleiding op de Operationele School te Den Helder, wordt daar veel tijd in gestopt om de militairen wegwijs te maken in deze computer warfare.
De Amerikaanse marine is nog niet over op daglichtcentrales en heeft nog voornamelijk donkere centrales. Dat heeft te maken met de oude ronde beeldschermen. Hier de centrale aan boord van USS Mobile Bay, een kruiser van de Ticonderoga klasse.
Zodra een marineschip in actie komt kan een commandocentrale behoorlijk hectisch zijn. In heel korte tijd moet vaak heel intensief worden samengewerkt. Denk bijvoorbeeld aan een raketaanval. Meestal is de dreiging vantevoren bekend en zullen zowel lucht-, zeebeeld als EOV het luchtruim afspeuren naar dreiging. Op het moment dat de raket gedetecteerd wordt, resteren er mogelijk slechts een paar seconden om zelf een raket te lanceren. Tijdens een oefening komt er dan nog bij dat men rekening moet houden met veiligheid van scheepvaartverkeer en vliegtuigen. De diverse disciplines in de commandocentrale moeten op hun terrein de juiste informatie aanleveren en handelingen verrichten. Als het schip heel hard moet gaan varen, is het handig om te weten of er onderzeeboten in de buurt zijn bijvoorbeeld. Daarnaast moet er samengewerkt worden met de brug (koers en vaart) en natuurlijk met andere schepen.
Sinds de jaren ’80 is de techniek aan boord van marineschepen zo geavanceerd dat in de commandocentrales acties gesimuleerd kunnen worden. Tegenwoordig kun je met vele eenheden complete oorlogen nabootsen die vanuit de centrales niet te onderscheiden zijn van echt. Terwijl bijvoorbeeld het schip in de Helderse marinehaven ligt, kan men in de commandocentrale verwikkeld zijn in nagebootste luchtaanval waarin alle mogelijke raketten, vliegtuigen en schepen over de schermen vliegen. Natuurlijk kunnen commandocentrales op andere schepen ook meedoen in de strijd.
Ontwikkeling van commandocentrales door de jaren heen
Begin vorige eeuw werden eerst vuurleiding en daarna radar geïntroduceerd aan boord. Een belangrijk deel van de commandovoering vond plaats op de brug en het plotten speelde de hoofdrol. De Amerikaanse marine liet op nieuwe schepen een aparte ruimte bouwen hiervoor, zodat de besluitvorming sneller en beter kon. De Japanse marine was niet zo ver, en tijdens de Slag om Midway werd de Japanse vloot geleid vanaf de brug van het vliegkampschip Akagi door 12 officieren die opeengepakt in een piepkleine ruimte stonden, waar men ook nog het schip aan het besturen was.
De radarschermen in Nederland waren tot de komst van de M-fregatten (jaren '90) rond en de radarecho's oranje. De radarstraal draaide duidelijk zichtbaar rond (op ieder radarscherm met de klok mee). Deze foto is in de jaren '90 gebruikt voor een wervingsadvertentie van de Nederlandse marine. Aan de rechterzijde is de Nederlandse westkust te zien. De vlekjes zijn radarecho's van schepen, groepen vogels, golven en land. De vierkantjes (= neutraal schip) zijn er door de matroos die verantwoordelijk is voor het zeebeeld opgezet. Destijds moest dat handmatig, maar daarna volgde de radar het contactje (semi) automatisch. De cirkels zijn ringen die de afstand vanaf eigen schip (midden) aangeven.
Na de Tweede Wereldoorlog werd in Nederland de navigatie-gevechts-informatiedienst opgericht, in navolging van de Amerikaanse en Britse marine. De eerste commandocentrales bevonden zich aan boord van de jagers van de Holland klasse (in dienst 1954). In deze begintijd werd nog veel gebruik gemaakt van de plottafel: hier werd de situatie om het schip heen voortdurend ingetekend. De meest bekende ontwikkeling is uiteraard de steeds sneller wordende computers. De totale rekencapaciteit van de Geleide-wapenfregatten (1975) stelt niets voor, vergeleken met de rekencapaciteit van een moderne mobiele telefoon. Toch was die Tromp klasse een enorme vooruitgang.
Vanuit de commandocentrale van een GW-fregat worden F-16s richting vijandelijk vliegtuig gestuurd. Fragment uit een film van de Koninklijke Marine.
Een gevolg van snellere computers was dat ook het sonar- en radarscherm veranderde. Van de bekende oranje (in films vaak groene) radarstraal op het ronde scherm veranderde het langzaam naar een modern kleuren computerscherm met een interface die meer wegheeft van onze computer thuis dan van een oorlogsmachine. Op het moderne radarscherm is de ouderwetse ruwe radarecho niet meer te zien. De matrozen die lang geleden de reflectie van radar en sonar bestudeerden om aan de hand van grootte, snelheid en stabiliteit te bedenken wat het zou kunnen zijn (golf of schip?), zijn niet meer benodigd. Computers hebben de rauwe werkelijkheid gebruiksvriendelijker gemaakt en bewerkt, met als resultaat gekleurde tekens als in een spel voor de Xbox.
In de tijd van de donkere commandocentrale (bij de KM tot eind jaren ’90) had de commandocentrale de bijnaam van “freggelgrot”. Mogelijk omdat men de inwoners er vreemd vond, maar ook omdat het er altijd zo donker was. In die tijd was binnen roken nog toegestaan, waardoor er een dikke rookdamp hing wat voor buitenstaanders alleen maar bijdroeg aan het beeld van vreemd donker hol. Dankzij airco, fraai gekleurde en heldere beeldschermen zijn de huidige centrales fris en licht.
Instructiefilm uit 1975 van de Amerikaanse marine voor matrozen die zouden gaan werken in de commandocentrale.
Een andere ontwikkeling is dat de centrales langzaam weer omhoog kruipen. Werd aan boord van Hr.Ms. kruisers Java en Sumatra het commando nog vanuit de commandotoren hoog boven het water gevoerd. Op bijvoorbeeld de S- (Kortenaer) en M- fregatten (Karel Doormanklasse) bevind de commandocentrale zich onder de waterlijn, diep in het schip beschermd tegen nucleaire explosies. Een snelle klim vanuit de centrale naar de brug is een ware aanslag op hart en gewrichten. Op de 10 jaar jongere De Zeven Provinciën klasse is de centrale echter een paar dekken hoger, ruim boven de waterlijn geplaatst. Op de OPV’s vind je de commandocentrale zelfs op het niveau bij de brug en is de geschiedenis weer rond.
Een prachtige foto van de positie van de CCO op een L-fregat (AVDD, 1988).
Het plotten (in kaart tekenen van de omgeving) is tot de jaren '90 gebruikelijk geweest. (AVDD, 1988)
De commandocentrale van HMS Sheffield zag de Exocet in 1982 tijdens de Falkland oorlog niet aankomen.
Werken in de commandocentrale bij de Canadese marine.
