De bekende marine-illustrator Joes Wanders werd afgelopen zaterdag 70 jaar. Twintig jaar lang maakte hij in opdracht van o.a. de marine cartoons, schilderijen en emblemen. Zijn schilderijen gingen de hele wereld over en twee van zijn werken waren in bezit van Prins Bernhard. De in Hongarije woonachtige schilder was voor een surpriseparty naar Den Helder gelokt en daar sprak Marineschepen.nl hem uitgebreid.
Joes Wanders voor één van zijn schilderijen in de filmzaal van het Marinemuseum. (Foto: Jaime Karremann/ Marineschepen.nl)
Zaterdagochtend stond in de Helderse editie van het Noordhollands Dagblad nog een artikel over de 70e verjaardag van Joes Wanders en het aanstaande verrassingsfeest. Maar de zeeschilder zelf wist nog van niets toen hij later die dag bij het Marinemuseum arriveerde. Toen Wanders met zijn vrouw Marjanne en museumdirecteur Harry de Bles het volle museumschip de Schorpioen instapte, was de verrassing dan ook groot. "Ik ken al die mensen," stamelde Wanders, waarna de zaal uit volle borst begon te zingen.
Na de toespraken volgde een uitgebreide rondleiding langs de mini-tentoonstelling in het Marinemuseum met diverse olieverfschilderijen van Wanders.
Niet op het water, maar in het water
De naam Joes Wanders zegt mensen nu minder dan in de jaren '70 en '80 toen hij als tekenaar bij de Afdeling Maritieme Historie (AMH) te Den Haag werkte. Zijn cartoons stonden in het maandblad Alle Hens, maar Wanders kreeg ook vele opdrachten uit binnen- en buitenland om schepen of zeeslagen te schilderen.
En dat is heel goed te begrijpen voor iedereen die Wanders' olieverfschilderijen ziet. Het zijn stuk voor stuk prachtige werken. Het compliment dat Van Dulm, ridder in de Militaire Willems-Orde en oud-commandant van de meest succesvolle Nederlandse onderzeeboot, hem ooit gaf is treffend: "Joes, de schepen die jij schildert liggen niet op het water, maar ín het water."
Een flottielje van mijnenvegers, olieverf op doek door Joes Wanders. (Foto: Jaime Karremann/ Marineschepen.nl)
Wapenelektronicamonteur
Nog voor het verrassingsfeest begon kreeg Marineschepen.nl de tijd om uitgebreid te spreken met Wanders, die nog even ontspannen en scherp is als op de zwart-witfoto's in zijn fotoalbums. Aan de hand van de foto's bladeren we door een belangrijk deel van zijn leven, dat bij de marine begon als duizenden andere loopbanen. Want Wanders begon op 17-jarige leeftijd bij de marine als beroepsmilitair. Dat zou hem echter de kennis van het bedrijf geven, die later uitstekend van pas zou komen als illustrator.
In 1961 begon Joes als wapenelektronicamonteur: "Dat was een nieuw dienstvak, maar dat bleek vooral opleiding en weinig varen. Dus heb ik dienstvakverandering aangevraagd en ik werd elektromonteur."
Wanders (derde van rechts) als elektromonteur aan boord van één van de mijnenvegers. (Bron: privécollectie Joes Wanders)
Wanders wilde niet zomaar varen, hij had een duidelijk eerste doel voor ogen: naar de West. En dat kon want er was een plaatsing vrij op Hr.Ms. Dubois, één van de oude Amerikaanse fregatten van de Van Amstelklasse.
"Dus toen ben ik met de Prins der Nederlanden, van de KNSM, naar Curacao gegaan. Daar ben ik eigenlijk begonnen met leven."
Een belangrijke volgende stap van Wanders was zijn aanmelding bij het Amerikaanse instituut Famous Artists School voor (schriftelijke) tekenlessen. Jarenlang stuurde hij steeds z'n huiswerk op en dat werd vervolgens gecorrigeerd weer teruggezonden per post.
Na 1,5 jaar in de West keerde Joes Wanders weer terug naar Nederland en kwam bij de Mijnendienst terecht. Met twee jaar van zijn contract nog te gaan, twijfelde de 25-jarige Wanders wat hij zou doen. Opnieuw bleek zijn volgende plaatsing een gouden greep: "Ik kwam op de tekenkamer van de TOKM [Technische Opleidingen Koninklijke Marine, JK] op de marinekazerne in Amsterdam terecht. Dat was voornamelijk technisch tekenen. Ik moest schema's teken zodat de techniek zo goed mogelijk uitgelegd kon worden aan de leerlingen."
Hoewel het technisch tekenen weinig te maken had met de olieverfschilderijen van Wanders, begon het daar wel: "Ik zat achter een tekentafel! Ik maakte altijd snel de technische tekeningen af en had dus veel tijd voor het creatieve tekenen. Ik maakte schilderijtjes en hing ze op achter de tekentafel aan de muur. Na twee weken waren ze verkocht."
Het begon op de TOKM aan deze tekentafel. (Bron: privécollectie Joes Wanders)
Professioneel tekenaar
Op een gegeven moment had de marine door dat in Wanders een echte schilder schuilde en kreeg Wanders ook schilderopdrachten vanuit de marine. "Maar mijn contract liep af en ik kon niet blijven zitten bij de TOKM."
De marine zag echter de meerwaarde van een illustrator en creeërde een nieuwe stoel op de Afdeling Maritieme Historie van de Marinestaf in Den Haag. Hoewel die stoel min of meer voor Wanders was bedoeld, stond de functie open voor iedere tekenaar met ambities bij de marine.
Wanders moest dus ook solliciteren. "Ik wilde die functie hebben, maar wilde niet het risico lopen dat iemand anders die functie zou krijgen. Dus op een gegeven moment pakte ik wat tekeningen en schilderijen en kraste stiekem de naam uit, deed ze in mijn portfolio en solliciteerde daar mee. Toen ik aan tafel zat in de laatste sollicitatieronde werd me gevraagd of ik dat had gemaakt. 'Ja,' zei ik met een keihard gezicht. En ik was aangenomen."
Hoofd van de Afdeling Maritieme Historie was destijds niemand minder dan commandeur J.F. van Dulm. Van Dulm had tijdens de Tweede Wereldoorlog het commando over Hr.Ms. O21 en bracht zo'n 10 schepen tot zinken. Eén van die tot zinken gebrachte schepen was de Duitse duikboot U-95.
Joes aan zijn tekentafel bij het AMH. (Bron: privécollectie Joes Wanders)
Schilder
Het salaris van tekenaar Joes Wanders was niet te vergelijken met dat van korporaal; als tekenaar verdiende hij een stuk minder. Maar dat maakte hem niets uit, hij kreeg er ontzettend veel voor terug.
"Daar zat ik dan," wijst Joes naar één van de foto's in het album, "Ik had een heel grote kamer bij Maritieme Historie. Dat was nog in de Bazarstraat. Ik kreeg al snel opdrachten om schilderijen te maken van oud-generaals van de mariniers en die hangen volgens mij nog in Doorn. Ik schilderde generaal Van Nass, Luijk en maakte een hele serie van generaal Lamers."
"Dat was leuk. Ik interviewde ze eerst. Ze hadden allemaal een eigen karakter en dat probeerde je te terug te laten komen in het schilderij. Van Nass bijvoorbeeld, die zat echt in groot tenue, die was daar trots op. Maar Lamers was van het veld, dus die heb ik in het veldtenue geportreteerd. Ik heb al die tenues zorgvuldig nageschilderd en zijn dus historisch verantwoord."
Ter gelegenheid van het 150-jarig bestaan van het Koninklijk Institut voor de Marine verscheen een 'Marine kwartetspel'. Wanders illustreerde een aantal kaarten. (Bron: Koninklijke Marine)
Emblemen, cartoons, posters en stickers
Joes Wanders was in vrij korte tijd professioneel schilder geworden. Ondertussen bleef hij schriftelijke spoedcursussen volgen. Onder andere op gebied van heraldiek: wapenschildjes en emblemen. Want de opdrachten die Wanders kreeg waren divers. Zo moest hij scheepsemblemen ontwerpen, de Alle Hens voorzien van tekeningen en cartoons, posters en stickers ontwerpen, illustraties maken voor voorlichtingsstands. Op een gegeven moment kreeg Wanders ook opdrachten van land- en luchtmacht en ontwierp ook filmleaders.
Veel mensen binnen de marine kenden het werk van Wanders vooral middels zijn cartoons in de Alle Hens. Maandelijks vulde hij een hele pagina met meerdere tekeningen. Dat was niet altijd makkelijk: "Toen ik die opdracht kreeg had ik wel moeite. Ik had dagen dat ik naar een fel wit papier zat te kijken en me afvroeg van 'hoe krijg ik dit vol met iets leuks?' Ik had heel weinig ervaring met cartoons, dus ik ging me verdiepen in die cartoonwereld. Ik las o.a. Amerikaanse bladen om te leren. Maar op een gegeven moment kom je beter in het bedrijf en kom je genoeg tegen in de marine."
Begin jaren '80 mochten vrouwen voor het eerst aan boord van marineschepen. Wanders maakte in die tijd een paar opvallende cartoons. "Ja daar heb ik absoluut kritiek op gehad." Wanders bladert door zijn fotoalbum en laat lachend een brief zien die netjes is ingeplakt. "De redactie van de Alle Hens kreeg deze brief, bestemd voor de 'seksistische tekenaar van het maandblad Alle Hens' en: 'Vette [vet = erotisch, JK] seksistische tekeningen, die nauwelijks enige wervingskracht op vrouwen zullen uitoefenen.'"
Wanders wuift de kritiek van de hand: "Dat waren helemaal geen seksistische tekeningen, die waren pikant."
In zijn rubriek 'Beeldspraak' in de Alle Hens nam Joes Wanders menig marineman en vaak ook -vrouw op de hak. (Bron: Joes Wanders/ Alle Hens november 1981)
Opdrachten voor schilderijen
Beduidend minder kritiek kreeg Wanders als schilder. Zijn werken gingen de hele wereld over. Soms aan de wand aan boord van een marineschip, maar ook naar buitenlandse opdrachtgevers zoals voor een museum bij Upnor Castle, nabij Chatham. Wanders maakte veel historische schilderijen en maakte dankbaar gebruik van het archief van de Afdeling Maritieme Historie. Zo las hij de handgeschreven verslagen van Michiel de Ruyter ter inspiratie voor schilderijen van de Tocht naar Chatham.
Dat soort opdrachten kwamen ook vaak van commandanten van schepen of van het smaldeel. "Als ze een officieel bezoek brachten in een buitenlandse haven, was het natuurlijk leuk als ze een cadeautje konden geven. Dan ging ik het archief in van Maritieme Historie, het schilderij werd netjes ingelijst en ging mee."
Ook voor nieuwe schepen schilderde Wanders historische gebeurtenissen: "In die tijd werden de S-fregatten gebouwd. De doopsters van die schepen waren echtgenotes van vooraanstaande figuren. De dames wilden dan vaak een cadeautje geven aan het schip en kwamen bij mij langs. Ik had een zitje en koelkastje: 'Nou ga maar zitten. Wat wil u hebben?' Meestal was het een schilderij van de naamgever en wat hij had uitgespookt in het verleden. Als het schilderij af was, werd het met een hele ceremonie overhandigd. Ik werd dan voorgesteld en kreeg vragen over de achtergrond van het werk. Veel werk, maar een hele leuke tijd.
"De mijnenjagers van de Alkmaarklasse, dat was in die periode ook heel actueel. We kregen een excursie bij de scheepswerf Van der Giessen de Noord. Die schepen waren van kunststof en werden in het water gezet, niet meer te water gelaten. Dus daar hebben we veel aandacht aan besteed in serieuze vorm en in cartoon vorm. Toen zijn er ook twee nieuwe mijnenjagers aan Indonesië verkocht en daar moest een schilderijtje bij. Dus ik schilderde dan een mijnenjager in actie met de PAP [gele mini-onderzeeboot, JK], nog voor de schepen echt voeren."
"Ook schilder ik voor omslagen van boeken. Op een gegeven moment kreeg ik de opdracht via de baas om een schilderij te maken over de ontdekking van Tasmanië door Abel Tasman, want er was iemand bezig met een boek en die wilde dat als omslag hebben. Ik had erg weinig informatie, maar maakte me een voorstelling van hoe het er uit moet hebben gezien: schepen die aankwamen, de lokale bevolking aan de kust en dat soort toestanden.
Toen kreeg ik later een brief van de auteur dat ik gereïncarneerd was. Ik moest in die tijd hebben geleefd! Anders had ik het niet zo treffend kunnen schilderen. Ja dat was een mooi compliment."
Links VADM Baron de Vos van Steenwijk, rechts SBN Karel Doorman. Beide olieverf op doek door Joes Wanders. (Foto: Jaime Karremann/ Marineschepen.nl)
Meeuwen
Ook privé-personen bestelden schilderijen bij Wanders: "Via een vereniging van oud-militairen vroegen leden me een schilderij te maken van een schip waar ze op hadden gevaren. Dat waren voornamelijk onderzeebootjagers. Dat waren mooie schepen, zeker schuin van achteren. Zo'n schilderij moest wel heel verantwoord zijn, want zij wisten elk boutje en moertje te zitten."
"Op een keer had ik een schilderij gemaakt en moest dat naar de opdrachtgever thuis brengen. Ik kwam binnen en de hele familie van de opdrachtgever was er ook. Er was koffie en gebak, er was een fotograaf en boven de schouw was al een spijkertje in de muur geslagen. Ik liet het schilderij zien, er werden foto's gemaakt en iedereen zei: 'Geweldig, geweldig!'"
"Tot de opdrachtgever ineens zei: 'Ehh, luister... op de bak, daarachter... daar werd het vuil en het eten gedumpt. Daar waren altijd meeuwen. Maar ik zie geen meeuw op je schilderij.' Dus ik zeg: 'Nou dat is 25 gulden de meeuw.' 'Doe er maar drie,' antwoorde de opdrachtgever. Dus ik haal m'n kistje uit de auto en schilder drie meeuwen. Er werden weer foto's gemaakt en iedereen was blij. Een geweldige tijd."
"Schuin van achteren waren de jagers het mooist. De neus was zo klompachtig." (Foto: privécollectie Joes Wanders)
Vrijheid
Wanders had handenvol werk, maar genoot ernorm. Ook van de vrijheid. "Het was een unieke functie. Ik was de enige bij Defensie die dat werk had. Ik kreeg heel veel vrijheid dankzij Van Dulm en later zijn opvolger Frans van Oosten. Niet iedereen was het daar mee eens en zij gingen dan naar de hoogste baas, maar die loste het dan voor mij op. Dat gebeurde regelmatig."
Als illustrator kon Wanders niet alleen achter zijn tekentafel blijven zitten. Hij maakte veel dienstreizen en vaak was Richard Schmüll als fotograaf mee. Wanders voer met Hr.Ms. Utrecht (onderzeebootjager) naar Curacao en vloog meerdere keren mee met een Neptune vliegtuig van de Marine Luchtvaartdienst. Ook ging hij een maand mee met onderzeeboot Hr.Ms. Zwaardvis. "We zijn onder andere in Plijmuiden [Plymouth, JK] geweest. Ik heb een rekening bewaard van het hotel waar ik zat," Wanders wijst naar een bon uit 1980, "Vaak kwamen onderofficieren met vriendinnetjes bij mij langs on de kamer. 'Je hebt je wel vermaakt, Joes!' zei de oudste officier toen hij de rekening van mijn kamer zag."
"Ja dat waren van die dingen," lacht Wanders.
"Dit is de hele club van AMH. Ziel en zaligheid hebben we met elkaar gedeeld. Geweldige tijd." (Foto: privécollectie Joes Wanders)
Weg
Hoe leuk die tijd bij de baas ook was, eind jaren '80, na 18 jaar was de lol er af: "Er waren wat wisselingen en ik kon hoofd van de afdeling Maritieme Historie worden, maar ik zei:'Nee, laat mij maar tekenen.' Dat ging verkeerd." Wanders kon het niet vinden met het nieuwe hoofd en besloot weg te gaan.
Wanders begon voor zichzelf, maar niet in Nederland: "Nee, ik wilde hier niet blijven. In 1990 ben ik naar Canada geëmigreerd. Maar dat beviel me absoluut niet in dat Ontario, wat een klootjesvolk daar. Er gebeurde niks. Alles was afhankelijk van Amerika. Nee dat was mijn land niet. Ik hou van dingen doen in het leven, dus dingen ervaren en ontdekken."
Ervaringen deed hij daarna op, al was het niet helemaal zoals hij hoopte. Halverwege jaren '90 voer Wanders met zijn zeiljacht, een 53 voet lange Ketch, op een rif bij Bermuda: "Een half miljoen zo in de golven en ik was onverzekerd. Ik had geen dubbeltje meer, maar ik moest verder met mijn gezin."
Wanders vestigde zich met vrouw en kinderen op Curacao en kwam daar weer in contact met de marine. "Ook leerde ik de minister-president van Curacao kennen. Een geweldige man. Ik was helemaal berooid, maar ik ontmoette mensen en kreeg weer wat opdrachten."
Op Curacao ontmoette Wanders vervolgens zijn huidige vrouw Marjanne en trouwde vier jaar geleden met haar. Na een succesvol onderwijsproject verhuisden de twee naar Hongarije. "We hebben het helemaal naar ons zin. Ik heb een prachtig stekje daar, er moet nog veel gebeuren maar het atelier is al klaar."
Met oud-collega dhr. Zaagman haalt Wanders oude herinneringen op tijdens de rondleiding. (Foto: Jaime Karremann/ Marineschepen.nl)
Eens een marineman, altijd een marineman
Terugkijkend op de afgelopen 70 jaar zegt Wanders vooral de marine erg dankbaar te zijn: "De marine heeft mij de kans geboden. Ik wilde dit werk en de marine is geweldig geweest. Het lukte me met vallen en opstaan. Ik heb veel vrienden gehad in hoge kringen die mij, zonder dat ik het wist, beschermd hebben. Want we vraten wat uit in die tijd."
Maar één ding zit Joes Wanders niet helemaal lekker: "Ja, Van Dulm. Ik mocht hem erg graag en hij mij ook. We konden goed praten en hij kon z'n ei kwijt. Zijn boek 'Onder de bloedvlag van de O21' dat heb ik van hem gekregen en staat nog steeds bij mij thuis. Maar ik heb ook in opdracht van Van Dulm een schilderij gemaakt van de O21 met hem in de kuip [op de brug, JK] met pijp. En een schilderij met de O21 in actie bij Indie om geheim agenten af te zetten."
"Ik zat net op Curacao toen hij overleed. De begrafenis was in Ockenburg, er was enorm veel belangstelling uit binnen- en buitenland. Zijn vrouw schreef me toen een brief en vertelde over de begrafenis. Ze schreef ook dat het schilderij van de O21 aan de kist hing en mee was gegaan de grond in."
Wanders is enerzijds trots, maar ervaart het ook als een gemis. Hoe dan ook zit de onzekerheid over het lot van een schilderij, dat hem erg dierbaar is, hem dwars: "Ik weet niet of het uit het graf gehaald is. Geen idee. Maar ik kan me voorstellen dat Van Dulm gezegd heeft van: 'gooi het zand erop en die periode sluiten we af.' Ik heb er helemaal niks meer van. Ik ben zelfs die brief van zijn vrouw kwijt. Ik weet dat hij een zoon heeft en ik heb geprobeerd contact met hem te zoeken. Maar nee, ik ben er niet uit. Maar het is gebeurd."
Boven water
Als een paar uur later de verjaardagsliederen en de felicitaties achter de rug zijn, gaat het hele gezelschap naar het hoofdgebouw van het Marinemuseum. In de hal en in de filmzaal hangt een tiental werken van Joes Wanders. Vriend en kenner Bob Roetering verzorgt de rondleiding en licht alle werken toe.
Dan, op het laatste schilderij, doemt plots Hr.Ms. O21 op uit de golven. Als vanouds ploegen de diesels de O21 door de deining, Van Dulm met pijp in de kuip. Opnieuw is de duikboot, tegen alle verwachtingen in, ongeschonden uit de strijd gekomen.
Joes Wanders staat er naast. Trots en opgelucht.
De O21 is toch bewaard gebleven; Wanders is trots en opgelucht. (Foto: Jaime Karremann/ Marineschepen.nl)
