Van 1906 t/m 2019 voeren alleen mannen op Nederlandse onderzeeboten. Tot de jaren '70 viel dat nauwelijks op, daarna bleef de Onderzeedienst vooral een mannenbolwerk vanwege de kleine ruimtes en gebrek aan privacy. Dat veranderde in 2020 met de officiële openstelling van de Onderzeedienst voor vrouwen. Ondanks de kleine ruimtes want die blijven. Hoe verliep de discussie in Nederland? Lost het een wervingsprobleem op? Een overzicht.
Medio 2014 sprak Jaime Karremann van Marineschepen.nl met Groepsoudste Onderzeedienst KTZ Hugo Ammerlaan over de nieuwe onderzeeboten. Ammerlaan zei in dat interview dat de nieuwe boten geschikt moeten zijn voor een bemanning met mannen én vrouwen: "Het uitgangspunt moet zijn dat we gemengd gaan varen. Totdat bewezen is dat het niet kan. Dat hebben we ook aan de Tweede Kamer beloofd. Nu doen we het niet omdat er zoveel aan de huidige boten zou moeten worden aangepast om de accommodatie geschikt te maken. Maar iedereen, man, vrouw, homo, hetero, moslim, moet er zeker van zijn dat zijn eigen privacy enigszins gewaarborgd is."
Bijna een jaar later op 11 mei herhaalde Ammerlaan zijn boodschap tegenover het Radio 1 Journaal: "Ik ga ervan uit dat we met een concept van gemengde bemanning gaan varen." De nieuwe boten bieden de mogelijkheid om van begin af aan met een gemengde bemanning rekening te houden. Ammerlaan wilde zich niet uitspreken over welke aanpassingen er concreet nodig zouden zijn, dat laat hij aan de ontwerpers over.
Vrouwen varen sinds 1980 op oppervlakteschepen. Mijnenjagers, een patrouilleschip en een fregat hebben inmiddels een vrouwelijke commandant gehad. Bij de Onderzeedienst konden vrouwen tot op heden echter geen deel uitmaken van de bemanning. De meest gehoorde reden was dat de huidige Walrusklasse niet ontworpen was voor een gemengde bemanning; de huidige boten hebben geen gescheiden slaapruimtes en gescheiden sanitaire voorzieningen. Een verbouwing zou te kostbaar zijn.
Voor de nieuwe onderzeeboten gaat dat niet op en zouden de ontwerpers de opdracht krijgen om benodigde voorzieningen in te bouwen.
Ook die plannen veranderden, zo bleek in oktober 2018. Uit ervaringen van de Canadese en Australische onderzeediensten bleek namelijk dat het juist niet goed is om aparte voorzieningen voor vrouwen te bouwen. Dan krijgen ze privileges zoals veel meer ruimte dan de mannen. Ook levert dat personeelslogistieke problemen op als er in een verblijf alleen vrouwen mogen slapen en er niet genoeg vrouwen voorhanden zijn. Met minder mensen mag een onderzeeboot niet varen.
Dus is de oplossing: wel vrouwen, maar geen aanpassingen in de accommodatie. Dat levert voordelen op. Want daardoor kan er eerder worden begonnen met vrouwen op onderzeeboten. Daarnaast levert een gemengde accommodatie geen personeelslogistieke uitdagingen op en scheelt het weer in gewicht en ruimte op de nieuwe onderzeeboten.
In het dik honderd jarige bestaan van de Onderzeedienst hebben vrouwen wel meegevaren, maar nooit als bemanningslid. Wel als bijvoorbeeld communicatieadviseur (zoals op deze foto) tijdens het maken van bijv. tv-commercials of om pers te begeleiden.
Discussie
Het wel of niet varen met vrouwen op onderzeeboten was jaren onderwerp van discussie. Zowel binnen als buiten de marine.
In 2000 leidde dat tot een formele klacht die werd ingediend bij de Commissie Gelijke Behandeling vanwege het weren van vrouwen bij het Korps Mariniers en de Onderzeedienst. De Commissie oordeelde (nr. 2000-38) in juni 2000 over de kwestie en men stelde de marine in het gelijk. Van het oordeel is hier de samenvatting te lezen en hier het rapport in detail.
Het standpunt van de marine in het verweer was als volgt: "Bij de Onderzeedienst kan vanwege het gebrek aan privacy in combinatie met het feit dat men gedurende lange tijd in een kleine ruimte moet verblijven, de operationele inzetbaarheid in gevaar komen. Een kleine onderzeeboot van de Walrus-klasse heeft een zeer beperkt oppervlak waar dag en nacht moet worden samengewerkt en geleefd. Daarbij verblijft de betreffende eenheid van in totaal 55 manschappen veelal langdurig op zee, dat wil zeggen gemiddeld zo'n zeven weken achtereen. Juist onder dergelijke omstandigheden dienen er voor een gemengde bemanning gescheiden slaapverblijven, douche-, was- en toiletfaciliteiten te zijn. Dit is echter gezien de beschikbare ruimte niet mogelijk.
Gescheiden voorzieningen zouden alleen met zeer grote investeringskosten te realiseren zijn. Thans bevinden zich in de onderzeeboot van de Walrus-klasse twee slaapruimten, twee grote wasruimten met grote bakken, drie toiletten en drie niet-afgeschermde douches. Al deze ruimten zijn alleen via de gemeenschappelijke ruimten te bereiken.
Voor de Koninklijke Marine zou het aanbrengen van de noodzakelijke aanpassingen aan boord van een of meer van de huidige generatie onderzeeboten, in samenhang met het opleiden en opgeleid houden van een toereikend aantal geschikte vrouwelijk militairen ernstige belemmeringen opleveren.
Niet alleen zijn de nodige technische aanpassingen slechts tegen zeer aanzienlijke kosten te realiseren, maar dienen de getroffen voorzieningen, zoals met name slaapruimten, ook volledig door vrouwen te worden gevuld. Immers, door de toelating van vrouwen tot de Onderzeedienst moet ook een aanzienlijk aantal opgeleide vrouwen aan de wal verblijven om eventueel een vrouw op een onderzeeboot die uitvalt te kunnen vervangen. Niet is zeker dat daaraan kan worden voldaan.
Ten slotte kunnen de aanpassingen alleen worden aangebracht bij de onderhoudsbeurten van de onderzeeboten. Dat betekent dat deze aanpassingen, gelet op het totale aantal van vier onderzeeboten, die de marine heeft, en de omstandigheid dat deze onderzeeboten in totaal de helft van een jaar varen, geen reële optie zijn.
De Commissie stelde de marine in het gelijk, maar het nam wel een voorschot op nieuwe onderzeeboten: "Daarbij overweegt de Commissie dat de functies aan boord van onderzeeboten in het licht van artikel 9, tweede lid, van Richtlijn 76/207/EEG bij een nieuwe generatie onderzeeboten mogelijk niet meer als geslachtsbepaald kunnen worden aangemerkt, indien, zoals door de wederpartij is aangegeven, reeds bij de bouw rekening wordt gehouden met gescheiden (sanitaire) voorzieningen voor mannen en vrouwen."
Er is weinig ruimte op onderzeeboten. Briefings worden in een portaal/ in de gang/ boven het trapgat bij de commandocentrale gehouden. (Foto: Jaime Karremann/ Marineschepen.nl)
Politica op onderzeeboot
Eind 2004 laaide de discussie opnieuw op toen staatssecretaris van Defensie Cees van der Knaap in een vakbondsblad aankondigde dat vrouwen bij alle eenheden welkom moeten zijn, dus ook bij de onderzeeboten.
Naar aanleiding van het bericht van Van der Knaap en de discussie die daarop volgde, wilde PvdA-kamerlid Angelien Eijsink meevaren met een onderzeeboot om een beeld te kunnen vormen. Zij voer voor de kust van Noorwegen mee met Zr.Ms. Dolfijn tijdens een NAVO-oefening. In februari 2005 verschenen haar bevindingen op de website van Trouw. Eijsink vond na afloop dat het varen met mannen en vrouwen een onzalig idee zou zijn als het alleen is om te voldoen aan de eis van gelijke behandeling. Er werd volgens Eijsink in geen enkel onderzoek aangetoond dat de prestaties van bemanningen beter worden als ze gemengd zijn.
Volgens Eijsink werken in de commandocentrale van 2,5 bij 2,5 meter permanent 15 mensen die volledig op elkaar moeten zijn ingespeeld, waar geen enkele onderlinge spanning mag zijn. Eijsink voegde daar aan toe dat er tussen mannen en vrouwen op kantoren al spanningen zijn waar van negen tot vijf wordt gewerkt. Zij vroeg zich af hoe dat dan moet als je wekenlang met elkaar onder water zit en je bij spanningen niet even een luchtje kunt scheppen.
Hoewel vrouwen volgens Eijsink zowel fysiek als mentaal het werk op een onderzeeboot aan kunnen, zag de politica niets in het voorstel van een gemengde bemanning. Wel in bemanningen bestaande uit alleen vrouwen en alleen mannen, als de politiek zo graag vrouwen op onderzeeboten wil.
Van der Knaap was het niet met de conclusie van Eisink eens en de marine zei in december 2005 bereid te zijn de Onderzeedienst open te stellen voor vrouwen. Wel zou de marine nader onderzoek doen. Uiteindelijk bleken de kosten om de Walrusklasse aan te passen te hoog en werd besloten om vrouwen op de huidige boten niet toe te laten.
Ruzies en relaties
Bij de Onderzeedienst zelf is men niet unaniem voor of tegen vrouwen op onderzeeboten. Een deel van de mannen is bang dat onderlinge spanningen tijdens oefeningen of geheime missies, waarbij de onderzeeboten weken onder water zijn, tot problemen kunnen leiden. Relaties onder water zijn al een probleem, maar helemaal als die worden verbroken. Onderzeebootmannen wijzen er bovendien op dat onderzeeboten krap zijn en het in de nauwe gangen onmogelijk is om elkaar te passeren zonder elkaar aan te raken.
Oplossing of probleem?
Een argument dat voor gemengde bemanningen moet spreken, is dat Defensie meer mensen kan werven voor de Onderzeedienst. Jarenlang verliep de werving voor de Onderzeedienst moeizaam. En een gemengde bemanning zou volgens velen, waaronder voorzitter van vakbond VBM Jean Debie, een oplossing zijn "voor het personeelstekort".
Of een gemengde bemanning een oplossing is, is vanuit wervingsoogpunt echter onwaarschijnlijk. Want vrouwen zijn minder vaak geïnteresseerd in een baan bij de marine dan mannen. Zonder het Korps Mariniers mee te rekenen, was enkele jaren terug zo´n 20% van nieuwe marinemilitairen vrouw. De vrouwen die bij de marine aan de slag gaan, doen dat vooral in een medisch of logistieke richting en in mindere mate in een operationele richting. Slechts een enkeling kiest voor techniek. Er melden zich weliswaar sinds 2016 meer vrouwen aan voor een technische studie, maar het aantal vrouwen dat een baan kiest in de techniek is juist weer aan het dalen.
De marine is een vrij technisch bedrijf en zeker op onderzeeboten werken veel technici. Van de 55 functies op een sub is ongeveer de helft een keiharde technische functie (o.a. elektrotechniek, werktuigtechniek). De andere helft bestaat voor een groot deel uit operationele functies (bijv. navigatie en werken met sonar) en een paar functies zijn logistieke functies (zoals een bakker en koks). Er is één ziekenverpleger aan boord.
Het aantal functies op een onderzeeboot dat overeenkomt met de opleidingsrichtingen waar veel vrouwen in te vinden zijn en dat overeenkomt met interesses van veel vrouwen, is beperkt. Met andere woorden het aantal vrouwen dat geïnteresseerd is in een functie op een onderzeeboot zal klein zijn. En de interesse zal verreweg het minst uitgaan naar technische functies, waar de marine de meeste behoefte aan heeft en waar het moeilijkst mensen voor te vinden zijn.
Het openstellen van de onderzeeboten voor vrouwen zal dus geen grote aantallen nieuwe sollicitanten opleveren. De opdracht om vrouwen te werven voor onderzeeboten zal mogelijk extra tijd en geld van de wervingsafdeling vergen. Hooguit wordt het makkelijker om een ziekenpleger te vinden, want mannelijke ziekenverplegers zijn schaars.
Al met al kan geconcludeerd worden dat onderzeeboten mannenbolwerken blijven, ook als ze worden opengesteld voor vrouwen. Het aantal vrouwen op een onderzeeboot zal volgens berekeningen van Marineschepen.nl (gebaseerd op het percentage aangenomen vrouwen per dienstgroep en de verdeling van functies op een onderzeeboot) liggen op 4 tot 6 vrouwen per bemanning van rond de 55. Dat percentage van 10% is overigens ook de doelstelling van de Onderzeedienst, zei groepsoudste KTZ Hugo de Groot in oktober 2018 tegen Marineschepen.nl.
Een dergelijk aantal is van harte welkomn. Hij zei in januari 2020: "Defensie hoeft geen 50 vrouwen te werven. Het gaat maar om kleine aantallen. Vijf klinkt weinig, maar is 10% van een bemanning die er bij komt."
Een sonaroperator aan boord van een Zweedse onderzeeboot. (Foto: Zweedse marine)
Internationaal
In Noorwegen is de discussie over vrouwen op onderzeeboten alleen in geschiedenisboeken terug te lezen. In 1985 begon dat land met vrouwen op onderzeeboten. Tien jaar later had een Noorse onderzeeboot voor het eerst een vrouw als commandant. Nederland moet daar waarschijnlijk, in verband met opleiding en ervaring, nog op wachten tot 2025.
Nederland zit dus zeker niet in de voorhoede als het gaat om onderzeeboten. Deels kwam dat doordat Nederland eerst de accommodatie wilde kunnen scheiden en pas wilde beginnen op het moment dat er nieuwe onderzeeboten zouden komen.
Van de 42 landen met onderzeeboten een overzicht van de landen die met vrouwen varen en de waterverplaatsing onder water van hun grootste onderzeeboot:
1985 - Noorwegen (1.150 ton)
1988 - Denemarken (1.150 ton) (OZD opgeheven)
1989 - Zweden (1.600 ton)
1999 - Australië (3.400 ton)
2001 - Duitsland (1.860 ton)
2002 - Canada (2.400 ton)
2011 - VS officieren (18.750 ton)
2011 - Groot-Brittannië (7.400 ton)
2016 - VS alle rangen
2020 - Nederland (3.000 ton)
Een belangrijk verschil met landen als Noorwegen, Denemarken, Zweden en Duitsland is dat de Nederlandse boten veel langer van huis en verder weg hun werk doen. Dat is ook de reden waarom de Nederlandse onderzeeboten een niche vormen.
Ook de gigantische Amerikaanse onderzeeboten zijn niet te vergelijken met de Nederlandse subs. De Australische en Canadase boten en hun opdrachten wel, dus toen zij met hun nieuwe inzichten van het zogenaamde one of the crew-concept in plaats van gescheiden accommodatie kwamen, ging de Nederlandse Onderzeedienst overstag.
Geen van bovenstaande landen is op het varen met vrouwen teruggekomen en er zijn geen grote problemen bekend. Er zijn wel incidenten geweest. Zo werd eind 2014 bekend dat vrouwelijke officieren op USS Wyoming (Ohioklasse) onder de douche gefilmd werden door collega's.
