Volgens de reportage van KRO Brandpunt die vanavond op NPO 2 te zien is, zijn bemanningsleden langdurig blootgesteld aan asbest aan boord van Zr.Ms. Zeeleeuw. Defensie spreekt dat tegen. Dat er asbest is gevonden op de onderzeeboten is een feit, Marineschepen.nl ging na wat het verhaal daarachter is.
Zr.Ms. Zeeleeuw in 2010. (Foto: Arnoud Schoor/ Defensie)
Zondagavond om 2235 uur is op NPO 2 een reportage van KRO Brandpunt Reporter te zien over asbest op Zr.Ms. Zeeleeuw. Afgelopen vrijdag verscheen daar op de website van Brandpunt al een aankondiging van met de titel: "Defensie stelt personeel onderzeeboot bloot aan kankerverwekkend asbest". Brandpunt concludeert dat bemanningsleden van de Zeeleeuw langdurig zijn blootgesteld aan asbest door de kankerverwekkende vezels tussen kabels en dat asbest door het ventilatiesysteem is gecirculeerd.
Als asbest middels het ventilatiesysteem door de boot zou zijn gecirculeerd, hebben bemanningen inderdaad enorme risico's gelopen. De lucht op onderzeeboten wordt zolang ze onder water varen steeds rondgepompt. Pas als er op diesels wordt gevaren wordt lucht ververst.
Defensie ontkende vrijdag al snel dat bemanningsleden zijn blootgesteld aan asbest. Een woordvoerder van het Ministerie van Defensie lichtte tegenover Marineschepen.nl het standpunt als volgt toe: "Brandpunt beweert dat uit het rapport van M.M. Lab blijkt dat het incident met verspreiding van asbest eerder plaats had. Daar zijn we het niet mee eens, want in het rapport wordt gerefereerd aan het incident dat in november 2013 heeft plaatsgevonden."
Marineschepen.nl heeft daarop een aantal bronnen benaderd die bekend zijn met de situatie rond de Walrusklasse onderzeeboten.
Klik op de afbeelding voor de preview van KRO Brandpunt Reporter.
Asbest op onderzeeboten
Zolang asbestvezels vastzitten leveren ze geen gevaar op. Losse asbestvezels zijn zeer gevaarlijk omdat ze bij inademing onder andere diverse soorten kanker kunnen veroorzaken.
Asbest werd na de Tweede Wereldoorlog tot in de jaren '80 veel gebruikt als o.a. isolatiemateriaal. Het materiaal leek perfect: sterk, goedkoop, isolerend en brandwerend. Ook op veel Nederlandse marineschepen werd asbest toegepast en dus ook op onderzeeboten. Zeker op de Driecilinder onderzeeboten werd asbest veelvuldig gebruikt en op de Zwaardvisklasse onderzeeboten, zij het in iets mindere mate, werd het ook toegepast.
Al eind jaren '70 wilde de marine dat echter voor de nieuwe onderzeeboten niet meer. In de bestekeisen van de Walrusklasse onderzeeboten nam de marine daarom op dat asbest niet gebruikt mocht worden. Dat verklaarden de ontwerper van de Walrusklasse Jan Jaap van Rijn en één van zijn medewerkers Piet van Hal tegenover Marineschepen.nl.
In 1978 was alleen de gevaarlijkste variant van asbest, spuitasbest, verboden. Dit werd eerder veelvuldig als brandwerend isolatiemateriaal gebruikt op schepen. Het gebruik van alle asbest was toen volgens de wet nog lang niet verboden: in 1993 werd asbest verboden, maar pas sinds 2011 mag er helemaal geen asbest meer bij nieuw gebouwde schepen worden gebruikt.
Op de Walrusklasse onderzeeboten werd daarom geen asbest toegepast als isolatiemateriaal volgens Piet van Hal: "Als het al is toegepast, moet het heel lokaal en zeer beperkt zijn geweest in bijvoorbeeld bepaalde pakkingen." De drukhuid van de Walrusklasse is geïsoleerd met een bekend, veilig en asbestvrij isolatiemateriaal.
Het asbest in de pakkingen werd door medewerkers van Directie Materieel Koninklijke Marine (DMKM) geaccepteerd of buiten medeweten van de marine gebruikt in producten van onderaannemers. Asbestpakkingen werden hoe dan ook destijds nauwelijks als een probleem gezien. Maar nu is duidelijk dat alle asbest ongewenst is.
Van Hal gelooft in ieder geval niet in asbestvezels door de hele boot: "Ik was stomverbaasd toen ik het hoorde. Ik heb geen flauwe notie… Men sprak ook over het dwarrelen van asbest door de ruimte. Nou, ik kan het me niet voorstellen, want dan praat je al gauw over grote hoeveelheden. En dat kan haast niet."
Met het doorknippen van een kabel op 13 mei 2013 werd het startschot gegeven voor het Instandhoudingsprogramma Walrusklasse. (Foto: Defensie)
In asbest gezaagd
Terug naar de Zeeleeuw. De onderzeeboot wordt sinds mei 2013 grondig verbouwd in het kader van het Instandhoudingsprogramma Walrus (IP-W). Dankzij deze modernisering wordt de levensduur van vier onderzeeboot verlengd tot 2030 en is er tijd om nieuwe onderzeeboten te bouwen.
De modernisering is grondiger dan ooit en medewerkers van onder andere het onderhoudsbedrijf van de marine en diverse onderaannemers komen op plaatsen waar bemanningen of onderhoudspersoneel eerder niet kwamen. Inmiddels is bekend dat er op diverse plaatsen in de onderzeeboten asbest is verwerkt en letten de onderhoudmedewerkers daar op.
Om te voorkomen dat besmetting van asbest plaatsvindt gelden diverse regels. Eén daarvan is: kom je een pakking tegen die niet duidelijk van rubber is, stop je de werkzaamheden en beschouw je het als zijnde asbest.
In november 2013 werd inderdaad een asbestpakking gevonden. Dat was in de luchtverhitter van het ventilatiesysteem. Niet een prettige plaats, maar de pakking was nog intact. Tijdens de werkzaamheden om de pakking te verwijderen heeft een medewerker de flens, een buis, waar de luchtverhitter aan was opgehangen, doorgezaagd. In die flens bleek echter asbest verwerkt en de vezels verspreidden zich door een deel van het ventilatiekanaal en verblijfsruimten.
Op dat moment waren acht mensen aan het werk. Het werk werd direct stilgelegd en iedereen ging van boord in afwachting van de uitslag van metingen. Die uitslag volgde een dag later en toen is de boot ook officieel voor werkzaamheden gesloten, aldus één van de bronnen die Marineschepen.nl sprak.
Ten tijde van het incident was de Zeeleeuw al een half jaar in onderhoud bij de Directie Materiële Instandhouding (DMI, voorheen Marinebedrijf). Er werd toen dus niet gevaren met de boot en bemanningsleden waren al maanden van boord.
Volgens Brandpunt had dit incident waarbij het verwarmingselement "ondeskundig" werd verwijderd nog voor de IP-W plaats. Dat wordt echter door Defensie en bronnen rond het DMI tegengesproken.
Een verband met het asbestincident in 2008, waar toenmalig staatssecretaris van Defensie Jack de Vries een brief over naar de Tweede Kamer zond, is er niet. Ook toen betrof het de Zeeleeuw, maar ging het om een pakking achter een schakelkast die vervangen moest worden tijdens onderhoud bij DMI.
Meer asbest
Na het incident in november 2013 werd de Zeeleeuw verder onderzocht. DMI schakelde M.M. Lab in om metingen uit te voeren, een ander onafhankelijk bedrijf om asbest te saneren en TNO om de werkzaamheden te toetsen. Het middenschip van de Zeeleeuw werd vervolgens gereinigd, alle pakkingen van de luchtverhitters verwijderd en de kanalen weer schoongemaakt.
Toen men echter monsters ging nemen in de kabelbanen, de bundels met kabels die door de hele boot lopen, trof men ook daar asbest aan. Dat was niet de asbest uit de luchtverhitter en bleek om asbest te gaan dat tijdens de bouw daar was terechtgekomen. Duidelijk was bovendien dat het ging om asbest dat daar niet bewust was geplaatst. De oorsprong van het asbest kon echter niet achterhaald worden. Sommigen menen dat het daar terecht is gekomen doordat men tijdens de bouw gebruikmaakte van lasdekens met asbest en dat het resten van die dekens betreft. Anderen denken dat bedrijven als Rietschoten en Houwens, die de kabels legden, vaak met asbest werkten en dat kleding van hun werknemers besmet was met asbest.
Het asbest in de kabelbanen is extra lastig omdat deze kabels heel diep in de boot zitten. Om daar bij te kunnen zou de boot uit elkaar gehaald moeten worden.
Omdat men normaal gesproken niet aan de kabelbanen komt, is besloten om de asbestvezels vast te plakken met een speciale hars. De kabelbanen kunnen mee tot 2030 en hoeven dus niet tussentijds nog aangeraakt te worden. Alleen tijdens de IP-W wordt met de kabelbanen gewerkt, omdat er nieuwe kabels voor onder andere optronische mast en nieuwe computers aan toegevoegd moesten worden.
Tot slot werd ook asbest ontdekt in de Hoofd Elektromotorkamer (HEMkamer). Hier was het opnieuw een pakking en dit keer bij de hydrauliekpomp van de motor.
Besmetting
Of bemanningsleden zijn blootgesteld aan asbest valt nooit uit te sluiten, maar de kans is volgens bronnen klein. Want ook op de andere onderzeeboten wordt op dezelfde plaats als op de Zeeleeuw asbest verwacht en uit onderzoek bleek dat op die boten geen besmetting heeft plaatsgevonden. De onderzoekers hebben op veel plaatsen monsters kunnen nemen, maar omdat de andere boten niet in IP-W zijn, zijn ze niet zo ver gestript als de Zeeleeuw. Hierdoor konden de onderzoekers niet overal bij, maar dat zijn ook geen plaatsen waar bemanningsleden werkzaamheden uitvoeren.
Volgens de oorspronkelijke planning moet de Zeeleeuw in 2015 helemaal gemoderniseerd zijn. Daarna volgen de andere boten. De laatste boot moet in 2020 voorzien zijn van de laatste apparatuur, en voor het grootste deel asbestvrij zijn.
