|
|
Zr.Ms. Mercuur (A900) Torpedowerkschip
Laatst aangepast: 25-07-2022
Zr.Ms. Mercuur (A900) is een torpedowerkschip en valt -net als de mijnenjagers en HOV's- onder Klein Bovenwater. Desondanks is de Mercuur niet los te zien van de Walrusklasse onderzeeboten. De primaire taak van de Mercuur is het ondersteunen van onderzeeboten en dan vooral op torpedogebied. Al zorgt Zr.Ms. Mercuur ook voor de bevoorrading van de subs in de oefengebieden rond Schotland en in de Noorse-fjorden. Het schip dient bovendien vaak als oefendoel voor (oefen)torpedo's, deze worden door de Mercuur weer opgepikt.
Zr.Ms. Mercuur (Foto: Gijs Portengen).
Hoofdstukken op deze pagina
Naam en voorgangers
Achtergrond
Ontwerp
Eerste CATS-schip
Bouw
Bedrijven
Sensoren
Completering van de Walrusklasse
Ondersteuning van onderzeeboten
Torpedo's: gevaarlijk werk
Veel meer taken
Vergeten marineschip: achterstallig onderhoud
Inzet
Vervanging
Specificaties
Bronnen
Naam en voorgangers | Naar menu
De naam Mercuur is afgeleid van de planeet Mercurius. De huidige Zr.Ms. Mercuur is het elfde marineschip met die naam. Sinds 1874 hebben alle Mercuurs te maken gehad met torpedo's. Groote Merkuur (1874-1887) was het eerste torpedowerkschip in de reeks. Daarna volgden een transportvaartuig (1888-1937), een torpedowerkschip (1936-1972) en het torpedowerkschip van 1973 t/m 1987.
Achtergrond | Naar menu
Het vorige torpedowerkschip was oorspronkelijk een oceaanmijnenveger van de Onversaagdklasse uit 1954. Het werd echter verbouwd en in 1973 als torpedowerkschip in dienst gesteld.
Begin jaren '80 was de houten Mercuur aan vervanging toe; de kosten om het schip varende te houden groeiden exorbitant. Daarnaast was het oorspronkelijk niet ontworpen als torpedowerkschip en miste het een installatie om onderzeeboottorpedo's te lanceren. Ook was het schip niet gebouwd voor lange reizen en voor de soms onvriendelijke omgeving van de noordelijke Atlantische Oceaan; één van de operatieterreinen van een torpedowerkschip.
Al in 1977 had de marine stafeisen opgesteld voor een nieuw schip, maar er werd ook overwogen om het idee van een torpedowerkschip te laten vervallen in ruil voor een walinrichting. In 1982 werd echter besloten tot bouw van een nieuw torpedowerkschip. De nieuwe Mercuur zou de volgende taken krijgen:
- onderhouden en weer gebruiksgereed maken van door onderzeeboten afgeschoten torpedo's;
- het afvuren van proefschoten;
- het uitproberen van torpedo's waaraan modificaties zijn aangebracht.
Laatstgenoemde taak zou de marine een reeks kostbare proeven aan boord van een onderzeeboot besparen.
Zr.Ms. Mercuur assisteert in een Noors fjord een onderzeeboot tijdens een oefening (Foto: Gijs Portengen).
Ontwerp | Naar menu
Om aan de taken te kunnen voldoen werd het schip ontworpen met onder meer een speciale hijsinstallatie waarmee torpedo's aan dek kunnen worden gehesen via een sleuf in het achterdek. Ook nieuw was de intrekbare boegschroef waarmee de Mercuur een onderzeeboot nauwkeurig kan naderen, waarbij niet alleen naar bak- of stuurboord kan worden gemanoeuvreerd, maar ook vooruit. Tot slot was ook de met water gevulde slingerdempinstallatie nieuw, al bevond een dergelijk systeem zich ook aan boord van hydrografisch onderzoeksvaartuig Hr.Ms. Tydeman. Met deze slingerdempinstallatie moest de Mercuur ook in minder goede condities het werk kunnen doen.
Zr.Ms. Mercuur is niet het beste schip voor mensen die snel zeeziek zijn. Tijdens een storm in 2007 haalde het een slagzij van 55 graden!
Eén van de grootste tekortkomingen van het ontwerp van de Mercuur heeft echter juist te maken met slecht weer. Het oorspronkelijke ontwerp werd nog voor de bouw tussen 1977 en 1984 namelijk aangepast en de romp met 20 meter ingekort. Hierdoor is het varen op de Mercuur in slecht weer voor velen geen pretje.
Ook de lage maximale snelheid van 14 knopen, maakt het bijbenen van een verband erg lastig -al was varen in een verband oorspronkelijk niet de bedoeling, want in de tijd dat de Mercuur werd besteld, had de marine nog zoveel schepen dat de Mercuur zich kon concentreren op de primaire taak-.
Dankzij de torpedobuizen voor onderzeeboottorpedo's is Zr.Ms. Mercuur het enige Nederlandse oppervlakteschip dat de zwaarste wapens van Defensie, de MK48 torpedo's, kan afvuren. De torpedobuizen bevinden zich onder de waterlijn. De torpedolanceerinrichtingen van de Mercuur hebben overigens model gestaan voor die van de Luchtverdediging- en Commandofregatten.
Behalve het lanceren van torpedo's, was ook de inrichting om torpedo's weer binnen te halen een primeur. Op de oude Mercuur moesten de onderwaterwapens met een kraan uit het water worden gehesen; lastig en soms gevaarlijk werk bij slecht weer. De Mercuur uit 1987 heeft een geul en een complete "onderhoudsstraat" voor torpedo's.
Ondanks de torpedolanceerinrichting (en de oorlogswimpel) is dit schip niet primair als een oorlogsschip bedoeld en ontworpen. Het schip is daarom, om de kosten te drukken, ontworpen volgens de ontwerpnormen voor koopvaardijschepen. Er is zoveel mogelijk gebruik gemaakt van niet-militaire componenten.
De Mercuur heeft regelmatig een onderzeeboot langszij. (Foto: Gijs Portengen).
Eerste CATS-schip | Naar menu
De woon- en leefruimten zijn echter wel volgens marinenormen ontworpen. Sterker, de Mercuur had in dat opzicht een primeur. Toen de S-fregatten eind jaren '70 en begin jaren '80 in dienst kwamen, werd door de bemanningen geklaagd dat de schepen technisch enorm op de eerdere ontwerpen vooruit waren gegaan, maar dat de woon- en leefruimten nauwelijks waren verbeterd.
De marine richtte daarom de Commissie Accommodatie Toekomstige Schepen (CATS) op, onder leiding van ir. Jaap Huisman. Deze commissie deed navraag bij marinepersoneel en voerde tests uit, waarna het een verbeterde inrichting adviseerde voor nieuwe schepen. Het eerste schip dat volgens de nieuwe CATS-normen werd ontworpen was Zr.Ms. Mercuur.
De vlag gaat omhoog, de Mercuur is in dienst. (Foto: Koninklijke Marine)
Bouw | Naar menu
In juni 1984 verstrekte de Koninklijke Marine aan de Koninklijke Maatschappij De Schelde (KMS) in Vlissingen de opdracht tot bouw van het nieuwe torpedowerkschip. De opdracht werd, in het kader van werkgelegenheid, geplaatst zonder dat over een gedetailleerde productbeschrijving kon worden beschikt. Scheepsbouwer De Schelde kampte namelijk met een gat na de bouw van het laatst L-fregat en voor het eerste M-fregat.
De bouw van de Mercuur zou de KMS 300 manjaren werk opleveren.
Op 6 november 1985 werd de kiel gelegd en op 16 oktober 1986 werd de Mercuur te water gelaten. Op 21 augustus 1987 werd het schip Harer Majesteits Mercuur. Directeur Materieel Koninklijke Marine SBN ir. C.R. van den Berg typeerde het nieuwe schip op die dag met de uitspraak: "Het is een bijzonder schip, en dat is ie."
De eerste commandant van de Mercuur was LTZ2OC E.H.J. van der Does.
Waar de Mercuur is, is vaak een onderzeeboot. Hier in Noorwegen. (Foto: Gijs Portengen).
Bedrijven | Naar menu
De volgende bedrijven hebben meegewerkt aan het ontwerp, de bouw van dit project, of hebben producten of diensten geleverd (en hebben een bedrijfspagina):
Geïnteresseerd in een bedrijfspagina? Kijk hier voor meer informatie
Sensoren | Naar menu
De belangrijkste sensoren van de Mercuur zijn de navigatieradar en de passieve sonar. Moderne torpedo's zijn onder water niet te zien (ze hebben immers geen bellenbaan en worden ver onder het oefenschip door geschoten). Dankzij de sonar kan het torpedowerkschip afgeschoten torpedo's volgen en kan worden voorkomen dat ze ver weglopen en kwijtraken.
Zr.Ms. Mercuur. (Foto: Gijs Portengen).
Completering van de Walrusklasse | Naar menu
Terwijl de Mercuur werd ontworpen en gebouwd werd ook aan de Walrusklasse onderzeeboten gewerkt. Dat was geen toeval. Directeur Materieel Van den Berg verwoordde dit in de Alle Hens van oktober 1987 als volgt: "Het torpedowerkschip zal een goede completering zijn van de nu in aanbouw zijnde nieuwe onderzeeboten van de Walrusklasse. Soms wordt er onder ons wel eens geklaagd dat er nieuwe wapensystemen worden ingevoerd zonder dat de complementaire voorzieningen zijn verworven. Maar dit is toch een voorbeeld dat een essentiële complementaire voorziening voor de nieuwe onderzeeboten aanwezig is."
Ondersteuning van onderzeeboten | Naar menu
Er zijn vier onderzeeboten en er is één torpedowerkschip. Genoeg te doen dus voor de Mercuur. Maar wat doet de A900 precies? Een belangrijke taak heeft te maken met het testen van torpedobuizen. Onderzeeboten zijn regelmatig in onderhoud en na een onderhoudsperiode moet alles zeer zorgvuldig worden getest. Veel van die tests vinden plaats in de diepe, maar rustige fjorden van Noorwegen.
De torpedobuizen van de onderzeeboot behoren tot één van de onderdelen die getest moeten worden. Want de onderzeeboten mogen na onderhoud de torpedobuizen pas gebruiken als ze gecertificeerd zijn door de Directie Materiele Instandhouding (DMI, voorheen Marinebedrijf). Technici van DMI stappen daarom vaak aan boord van de Mercuur en van de onderzeeboot.
De test van de torpedobuizen begint met een leeg waterschot om te kijken of de onderzeeboot genoeg waterdruk opbouwt achter de torpedo en of vervolgens
de versnelling van het wapen goed is. Daarna schiet de onderzeeboot dummytorpedo's af op verschillende dieptes. Hier komt de Mercuur bij kijken, want de dummy's moeten worden opgepikt. Belangrijk bij deze test is of de dummy een vrije baan heeft door de torpedobuis van de sub. Aan boord van de onderzeeboot worden daarom eerst nauwkeurig de bestaande beschadigingen gemarkeerd. Na lancering wordt de torpedo met een rubberboot van de Mercuur opgepikt en via een lijn de slipway aan boord getrokken. Daar worden kale plekjes aluminium of zwarte verflagen met stift gemarkeerd. Die nieuwe beschadigingen kunnen namelijk duiden op braampjes of moertjes die uitsteken in de torpedobuis, of dat deze niet goed uitgelijnd is met de doorvoering naar de buitenste huid van de onderzeeboot.
Als ook dit goed is, vuurt de onderzeeboot een ‘presettable launchable vehicle’ (PLV) af: een torpedo met verschillende meters aan boord, waarmee de werking van GIPSY, het vuurleiding en commandosysteem van de Walrusklasse onderzeeboten, getest kan worden. Als dat allemaal in orde is, wordt met (exercitie-)
torpedo’s geschoten. Dan kunnen de technici van DMI de torpedobuizen vrijgeven en is de onderzeeboot in dat opzicht
gereed voor inzet.
De torpedowerkruimtes zijn wit, zodat de kleurstof van de torpedobrandstof goed te zien is in geval van lekkage. (Foto: Rinze Klein/ Defensie).
Torpedo's: gevaarlijk werk | Naar menu
Torpedo's bestaan uit ontzettend veel techniek en de levensgevaarlijke brandstof Otto fuel II. Dat maakt het werken met torpedo's bijzonder. Otto fuel is een zogenaamde monopropellant brandstof; het heeft geen zuurstof nodig om te ontbranden. Het maakt een enorme hoeveelheid energie vrij als bij de
verdamping de verschillende chemische componenten met elkaar
gaan reageren. Otto fuel ontbrandt al bij 130 graden Celsius en valt niet te blussen door zuurstof weg te nemen met schuim, poeder, watermist
of een blusdeken. Om het nog listiger te maken komt bij verbranding ook nog eens het extreem
giftige en explosieve blauwzuur vrij.
Het aan boord nemen van een torpedo is dus niet zonder risico's en moet door de bemanning van de Mercuur zeer zorgvuldig worden gedaan. Zowel de personen in de rubberboot als de dekploeg van de Mercuur zijn gehuld in beschermende pakken met perslucht. Als de torpedo aan boord is, wordt deze door technici gehuld in witte pakken met gele schorten geheel schoon gemaakt. Zij halen de brandstofresten, gassen en vuil eruit.
Vanwege de chemische stoffen zijn de torpedowerkruimtes van de Mercuur in opvallend wit geschilderd en worden enkele
toegangen met plastic lamellen afgedicht. Otto fuel bestaat voor ongeveer 75 procent uit brandstof, de rest is stabilisator en kleurstof. Een lekkage zie je dus
direct op de witte vloeren en wanden. Bovendien ruik je het ook heel goed.
Na het schoonmaken wordt de data van de torpedo met laptops en meetkasten uitgelezen. Op basis van deze data worden in Nederland bij het Maritime Warfare Centre bestaande tactieken tegen het licht gehouden en eventueel verbeterd. Ook wordt de informatie gedeeld met partnerlanden die dezelfde torpedo gebruiken, zoals Canada en de Verenigde Staten. Vervolgens gaan ze het ruim in. In Den Helder worden ze door specialisten weer gereed gemaakt voor een volgende lancering.
De oefentorpedo's zijn oranje zodat ze goed te onderscheiden zijn en snel worden teruggevonden. (Foto: Gijs Portengen).
Veel meer taken | Naar menu
De Mercuur wordt ingezet voor meer taken dan bovenstaande, maar veel heeft wel te maken met het ondersteunen van onderzeeboten tijdens tests en oefeningen. Zo fungeert de Mercuur als tegenstander/ doelschip voor onderzeeboten. Torpedo's worden altijd onder een schip doorgeschoten, want zij ontploffen onder het schip voor maximaal effect. Tijdens een oefening gebeurt dat ook, maar worden de torpedo's dieper onder de kiel gemikt.
De Mercuur wordt ook vaak als referentiepunt genomen voor
sonartests. Daarnaast dient zij als veiligheidsschip voor het opereren
met onderzeeboten. Een sub loopt bij het opkomen naar
periscoopdiepte altijd het risico op ander scheepvaart te stuiten.
Daarom moet een onderzeeboot eerst opkomen naar zestig meter,
waarna zij moet bepalen of het oppervlak veilig is om op te komen.
Dan vormt de Mercuur de ogen en oren van de onderzeeboot aan de
oppervlakte en draagt zij zorg dat de box waarin de onderzeeboot
opereert, gevrijwaard blijft van scheepvaart.
Toen de Mercuur in dienst werd gesteld in 1987, bestond de Koninklijke Marine uit 60 schepen (waarvan 18 fregatten). Tegenwoordig ligt dat aantal op 28 schepen en 6 fregatten. De Mercuur is bovendien formeel geen onderdeel meer van de Onderzeedienst maar van Klein Bovenwater. Het torpedowerkschip wordt daardoor meer ingezet voor andere taken. Zie voor voorbeelden onder het kopje "Inzet" hieronder.
De Mercuur in het Sognefjord, Noorwegen. (Foto: Gijs Portengen).
Vergeten marineschip: achterstallig onderhoud | Naar menu
Al is de marine steeds kleiner geworden en is er hard gewerkt op de Mercuur, het torpedowerkschip lijkt soms wel het vergeten schip van de marine. Toegegeven, op Marineschepen.nl werd tussen 2010 en 2015 niets aan deze pagina (met 3 regels tekst) over de Mercuur gewijzigd. Maar ook binnen de marine zelf staat de Mercuur zelden op de voorgrond.
De Alle Hens van mei 2008 haalde bovenstaande ook aan. Volgens bemanningsleden destijds viel de Mercuur overal buiten. "Aan boord vallen
vaker grappen over de positie die het schip binnen CZSK inneemt. Men heeft zo nu en dan wel het gevoel dat ze worden vergeten, zeker als het gaat om het inplannen van onderhoud en investeren in modernisering," zo beschreef Alle Hens redacteur Barry Wijnandts zijn bevindingen.
In maart 2009, zo meldde Defensie.nl, was staatssecretaris van Defensie Jack de Vries op bezoek bij de Onderzeedienst. "Het levensverlengend onderhoud van de Walrusklasse en de staat van Hr.Ms. Mercuur kwamen ook ter sprake," meldde het nieuwsbericht. Meer wordt niet vermeld, maar de kans dat die 'staat' waar de Mercuur in verkeerde positief was, lijkt klein.
Waar de steeds kleiner wordende budgetten van de marine en een lage prioriteit toe kan leiden, bleek in het najaar van 2014. Het dieptepunt voor de Mercuur werd bereikt toen het torpedowerkschip voor langere tijd tegen de kant werd gelegd. Het stelselmatig achterstallig onderhoud eiste zijn tol. Volgens de Periscopy, het personeelsblad van de Onderzeedienst, van winter 2014 "werd steeds met het geld van DMI geschoven. Hierdoor werden de onderhoudswerkzaamheden en WA’s van de Mercuur niet uitgevoerd. Daardoor zijn er nu vele kleine
defecten ontstaan en vele kleine defecten maken 1 groot probleem zodat de Zeewaardigheid kwalificatie werd ingetrokken. Ook gaf de firma Loyds geen toestemming meer voor een veilige vaart."
Zr.Ms. Mercuur lag van september 2014 tot september 2015 aan de ketting. Daarna ging het een onderhoudsperiode in en wordt tevens een instandhoudingsprogramma uitgevoerd om de levensduur te verlengen tot 2025. Zie hier foto's van april 2016.
Op 13 april 2017 begon Zr.Ms. Mercuur met de proefvaart na het uitgebreide Instandhoudingsprogramma.
Op het droge in Den Helder. (Foto: Gijs Portengen).
Inzet | Naar menu
Zr.Ms. Mercuur is veel op pad. Vaak voor oefeningen en een enkele keer voor een ernstmissie. Hieronder een (incompleet) overzicht.
In oktober 2004 nam het deel aan de Duits-Noorse torpedo firing exercise in Noorwegen.
Van 26 mei tot 6 juni 2008 werd in het noordelijke deel van het Skagerrak in Noorwegen de oefening Bold Monarch 2008 gehouden. Hierbij werd op levensechte wijze de bemanningen van drie onderzeeboten uit hun vaartuig geëvacueerd en gered. Zr.Ms. Mercuur had een duikteam en een duikmedisch team aan boord.
Op 7 september 2009 brak brand uit aan boord van Kustwachtschip Waker. De Waker lag op dat moment voor anker bij de kust van Vlieland. Zr.Ms. Mercuur spoedde zich naar de Waker en nam in overleg met het Kustwachtcentrum Den Helder de reddingsactie op zich. De ziekenverpleger van de Mercuur ontfermde zich over de opvarenden van de Waker en vijf bemanningsleden van het torpedowerkschip stapten in hittewerende kleding aan boord van het brandende kustwachtschip. Zij namen de coördinatie van de brandbestrijding op zich en wisten de brandstoftoevoer af te sluiten.
In juni 2011 nam de Mercuur deel aan de grensbewakingsoperatie Frontex. Samen met twee mijnenjagers patrouilleerde het dagelijks in de wateren tussen Spanje, Marokko en Algerije. De Nederlandse schepen waren betrokken bij de aanhouding van drie transporten. Hoogtepunt was de actie van de Mercuur waarbij het een verdacht vaartuig waarnam, dat eenmaal dichterbij balen met drugs overboord gooide. 400 kilo hasj werd opgevist en twee verdachten konden door Spaanse autoriteiten worden aangehouden. Ook de ontvangende partij op de wal werd ingerekend.
Zr.Ms. Mercuur was in april 2013 één van de zeven Nederlandse eenheden die deelnamen aan de grootste NAVO oefening binnen Europa: Joint Warrior.
De NAVO onderzeebootontsnappingsoefening Dynamic Monarch had plaats in mei 2014 en ook de Mercuur deed mee aan de oefening in de Oostzee.
Zr.Ms. Mercuur op de voorgrond tijdens de oefening BALTOPS in de Oostzee. Het Britse Type 23 fregat HMS Montrose en de Mercuur werden bekeken door een Russische Ilyushin-20 Coot A elektronisch inlichtingentoestel. (Foto: Defensie).
Zr.Ms. Mercuur nam in juni 2014 deel aan de jaarlijkse oefening BALTOPS (Baltic Operations). Deze oefening stond in het teken van geruststelling aan de Baltische Staten in verband met de crisis in Oekraïne.
Het torpedowerkschip was in september 2014 te bewonderen in Rotterdam tijdens de Wereldhavendagen.
Vervanging | Naar menu
Marineschepen hebben een levensduur van 25 tot 30 jaar. Zr.Ms. Mercuur had daarom vervangen moeten worden in de periode 2012-2017, voorbereidingen op de vervanging hadden ergens rond het jaar 2000 moeten aanvangen. De Mercuur zal daardoor over de maximaal geplande levensduur heen gaan. Daarom is een instandhoudingsprogramma uitgevoerd om de levensduur op te rekken.
De Mercuur wordt vervangen om de capaciteit te behouden. Behalve de levensduur speelt ook mee dat het torpedowerkschip en de systemen aan moeten sluiten op de nieuwe onderzeeboten en hun nieuwe (wapen)systemen.
Uit een presentatie van KTZ Eugene Pel van DMO tijdens de Themadag Nederland Radarland in 2015 bleek dat er voorzichtig werd nagedacht over een vervanger van Zr.Ms. Mercuur. DMO keek naar de mogelijkheid om de hydrografische opnemingsvaartuigen van de Snelliusklasse, Zr.Ms. Pelikaan en de Mercuur te vervangen door een klasse multifunctionele schepen die geschikt zijn voor alledrie de taken.
De Mercuur zou van najaar 2015 t/m voorjaar 2016 bij Damen (Harlingen en Den Helder) in levensverlengend onderhoud zijn. Dat onderhoud liep uit tot 2017, dat werd bekend gemaakt in september 2016. Het torpedowerkschip moet dan door kunnen varen tot 2025 en moet dan vervangen worden. Het schip heeft dan de hoge leeftijd van 38 jaar bereikt.
Vanaf minuut 02:29 is de Mercuur te zien. (Foto: Defensie).
Omstreeks 2026 bereikt de Mercuur het einde van de levensduur. Het schip wordt rond die tijd vervangen door een nieuw torpedowerkschip. Op 7 mei 2020 verscheen de A-brief voor de vervanging van dit schip, als onderdeel van een veel grotere vervanging van tien ondersteuningsschepen van de marine.
Specificaties | Naar menu
| Naamsein |
Naam |
In dienst |
| A900 |
Mercuur |
1987 |
| Afmetingen |
64,8 x 12 x 4,33 meter |
| Max. waterverplaatsing |
1500 ton |
| Max. snelheid |
14 knopen |
| Bemanning |
28 man, ruimte voor 39 |
| Voortstuwing |
2 MAN 6L-20/27 diesels |
| Wapensystemen |
2 x 20 mm (niet in vredestijd)
torpedobuizen voor tests
|
| Sensoren |
Navigatieradar
Passieve sonar om oefentorpedo's te volgen
|
| Aanvullende eenheden |
Rubberboot
|
Bronnen | Naar menu
Bold Monarch 08, defensie.nl, 29 mei 2008
De Vries aan boord onderzeeboten, defensie.nl, 9 maart 2009
Marine beëindigt deelname grensbewakingsoperatie; defensie.nl, 1 juli 2011
Marine oefent realistische redding onderzeeboten, defensie.nl, 2 juni 2008
Marine scherpt vaardigheden aan in Oostzee, defensie.nl, 11 juni 2014
Marineschip leidt reddingsoperatie na brand, defensie.nl, 8 september 2009
Mercuur 'vangt' 400 kilo hasj, defensie.nl, 16 juni 2011
Oefenduel Nederland-Duitsland tussen onderzeeboten, defensie.nl, 30 mei 2014
Onderzeeboot oefent torpedoschieten op collega’s (video), defensie.nl, 19 juni 2013
Opleiding onderzeebootcommandant in Noorse fjorden (video), defensie.nl, 21 februari 2011
Periscopy winter 2014, nummer 35
Ploegmakers, J., Collega's als doelwit, Defensiekrant nummer 14, 27 juni 2013, pp 5
Torpedowerkschip Hr.Ms. Mercuur krijgt moderne vervanger; Alle Hens oktober 1984, pp 4 en 5
Wijnandts, B., Torpedo's vissen in koud water; Alle Hens mei 2008, pp 22-25
Zwet van, J.L., 'Het is een bijzonder schip, en dat is ie'; Alle Hens oktober 1987, pp 7
Zwet van, J.L., 'In de fjorden gaat het nog wel, maar buitengaats is het stuiteren'; Alle Hens juni 1986, pp 4-7
Sinds 13 augustus 2001
|
