Zeemijnen
Laatst aangepast: 28-05-2020
Zeemijnen zijn explosieven die op of in de zeebodem, of in het (zee)water liggen en bedoeld zijn om schade te veroorzaken aan schepen (of daarmee te dreigen). De bekendste mijn is een zwarte bolvormige mijn met "stekels" die aan een ketting net onder het wateroppervlak dobbert. Deze mijn werd veel gebruikt rond de Tweede Wereldoorlog, maar is ook in een recenter verleden een enkele keer gebruikt. Behalve deze "contactmijn" zijn er ook slimmere zeemijnen; de invloedsmijn is heel andere koek en veel lastiger te bestrijden.
Een van de bekendste moderne mijnen is de Manta. Deze zeemijn is hier te zien op de Franse defensiebeurs Euronaval in 2018. De Manta, van RWM Italia, is een invloedsmijn voor ondiepe wateren. De Manta is heel moeilijk te detecteren door z'n vorm en materiaalsoort. Daarnaast kan de mijn op basis van geruisanalyse en magnetische sensoren zijn doel uitkiezen. (Foto: Jaime Karremann/ Marineschepen.nl)
Zeemijnen: gemakkelijk, goedkoop en gevaarlijk
Zeemijnen zijn door landen in oorlog of terroristen relatief goedkoop en makkelijk te krijgen. Met zeemijnen kan eenvoudig grote schade aan havens en schepen worden toegebracht.
Zoals toenmalig marineofficier Peter Van Maurik eens in het Marineblad toelichtte is het relatief eenvoudig om met een stevige vissersboot en een twintigtal mijnen in twee weken de vier grootste havens van Noordwest-Europa lam te leggen. Paniek, instorting en binnen een week lege supermarkten: deze havens verwerken 40.000 containers en 2 miljoen ton goederen per haven per dag. Van Maurik stelde verder dat Nederland, België en Duitsland met alle mijnenjagers (dat waren er meer dan er nu zijn) twee maanden nodig zouden hebben om twintig zeemijnen op te ruimen.1
Zeemijnen: gemakkelijk, goedkoop en gevaarlijk
Zeemijnen zijn door landen in oorlog of terroristen relatief goedkoop en makkelijk te krijgen. Met zeemijnen kan eenvoudig grote schade aan havens en schepen worden toegebracht.
Zoals KLTZ P.J. Van Maurik in 2011 in het Marineblad toelichtte is het relatief eenvoudig om met een stevige vissersboot en een twintigtal mijnen in twee weken de vier grootste havens van Noordwest-Europa lam te leggen. Paniek, instorting en binnen een week lege supermarkten: deze havens verwerken 40.000 containers en 2 miljoen ton goederen per haven per dag. KLTZ Van Maurik stelde verder dat Nederland, België en Duitsland met alle mijnenjagers (dat waren er meer dan er nu zijn) twee maanden nodig zouden hebben om twintig zeemijnen op te ruimen.1
Nu kunnen we ons niet voorstellen dat zoiets echt zou gebeuren, maar het gaat vooral om de kwetsbaarheid van de vrije zee en de enorme gevolgen die zeemijnen kunnen hebben. Dat is in de geschiedenis wel gebleken.
Zeemijnen leveren dus direct gevaar op voor schepen, maar er is ook een enorm psychologisch effect. De risico's om door een gebied met mijnen te varen zijn zo groot dat niemand er doorheen durft te varen. Marineschepen en koopvaardijschepen kunnen pas door als het gebied uitgebreid gecontroleerd is door mijnenbestrijdingsvaartuigen. Het mijnen ruimen kost bovendien ontzettend veel tijd en is erg moeilijk. Daarentegen kunnen mijnen heel snel gelegd worden door onderzeeboten, vliegtuigen, grote schepen of kleine bootjes.
Recente voorbeelden
Tijdens de Tweede Wereldoorlog zijn vele schepen en onderzeeboten gezonken door mijnen. In totaal zijn er meer dan 200 schepen en onderzeeboten met mijnen tot zinken gebracht.2 Hieronder voorbeelden van inzet van mijnen in de afgelopen jaren aan het einde van de Koude Oorlog en daarna.
In 1984 moesten de Nederlandse mijnenjagers Hr.Ms. Haarlem en Hr.Ms. Harlingen richting de Golf van Suez en de Rode Zee nadat terroristen 190 mijnen hadden gelegd en verschillende koopvaarders op een mijn waren gelopen.
In 1987 woedde in de Perzische Golf de oorlog tussen Iran en Irak. De aanvoer van (o.a.) olie naar Rotterdam kwam in gevaar door zeemijnen. Om de auto's en vrachtwagens in Nederland te laten blijven rijden, werd besloten om de aanvoerroute vrij te latenmaken door mijnenjagers. Weliswaar kan met slim gelegde zeemijnen een koopvaardijvloot worden aangepakt, ook marineschepen zijn niet onkwetsbaar. Zo werd de USS Samuel B. Roberts (Amerikaans fregat van de OH Perry klasse) in 1988 geraakt door een mijn van 1500 dollar. Het schip brak bijna in tweeën maar kon door de bemanning gered worden. Schade: 96 miljoen dollar.
Andere Amerikaanse marineschepen die in die periode getroffen werden, waren USS Tripoli dat door eenzelfde mijn 4 miljoen dollar schade opliep en USS Princeton dat door een Manta mijn werd geraakt (10.000 dollar) en een schade van 24 miljoen opliep. Wellicht ten overvloede: deze drie schepen waren voor lange tijd uit de roulatie.
Van 1987 tot 1989 (Golfoorlog I) hebben drie mijnenjagers van de Alkmaarklasse (Hr.Ms. Hellevoetsluis, Hr.Ms. Maassluis en Hr.Ms. Urk) in de Golf van Oman en de Perzische Golf gejaagd op mijnen.
In 1990 en 1991 hebben Hr.Ms. Harlingen, Hr.Ms. Haarlem en Hr.Ms. Zierikzee tijdens Golfoorlog II mijnengeruimd voor de kust van Kuweit.
En in 2003 tijdens de Irakoorlog moesten mijnenjagers eerst de vaarroute richting de Irakese havenstad Umm Qasr vrijmaken voor marineschepen binnen konden varen.
Ook in 2020 hebben rebellen zeemijnen ingezet. Volgens Saudi-Arabië hebben de Houthi-rebellen in Jemen zeker 150 zeemijnen gelegd in de Rode Zee. Veel van deze mijnen zijn inmiddels onschadelijk gemaakt.
Het begin van de zeemijn
Als men de huidige definitie hanteert van een zeemijn, kunnen de Amerikaanse uitvinders Bushnell en Fulton als de vaders van de mijn beschouwd worden. Hun hersenspinsels tijdens de Amerikaanse onafhankelijkheidsstrijd tegen de Engelsen waren niet effectief, maar wel een stap in de goede richting. Pas toen een andere Amerikaan, Samuel Colt (meer bekend van zijn werk aan revolvers) een mijn demonstreerde kwam er meer interesse. Hij demonstreerde namelijk op 8 juli 1842 in de haven van New York hoe een gecontroleerde elektrische mijn het afgedankte marineschip Boxer tot zinken kon brengen.
Ook Nederland kreeg interesse. Kapitein ingenieur Schafer van de Landmacht ging zich in 1847 bezighouden met het beproeven van watermijnen. Vervolgens werd er een commissie ingesteld: de Commissie ter Beproeving van Watermijnen. Schafer werd als deskundige toegevoegd aan deze commissie.
In eerste instantie was de aandacht gericht op mijnen en torpedo's (dat was in die tijd nog hetzelfde, een torpedo die door het water "zwemt" zoals we die nu kennen, heette toen een "vistorpedo") die door een elektrische schok zouden ontploffen zodra een schip geraakt zou worden.
Bij de Pyrotechnische Werkplaats was (als gevolg van het werk van de commissie) in april 1865 de eerste verankerde contactmijn van Nederlandse makelijk gereed. De mijn was nog zeer prinitief van samentelling: een waterdichte kruitkist van plaatijzer met een daing van 75 kg buskruit. Het principe van de afvuring is gabaseeerd op een vindein van de Belgische officieren Carette en Bupont, die al in 1861 proeven namen met een mijn. Het afvuurmechanisme bestond uit een "voelrad", gemonteerd op een koperen stang. Deze stang werd bij een aanvaring uit de stand gedrukt en het contact tussen de stang en de rand van de mijnbol zorgde voor een electrische lading, die de mijn deed ontploffen.
Naast het afvuursysteem met een elektrische schok werd ook een ander soort afvuurmechanisme beproeft: de "Ramstedhoorn". Dit was een uitvinding van de Russische kolonel Ramsted, waarbij een buisje gevuld met kalium de mijn laat ontploffen zodra het tegen een schip stoot.
Contactmijn, de bol drijft aan een ketting onder het wateroppervlak, de ronde "bak" waar de mijnen nu in zitten blijft op de zeebodem staan.
Contactmijnen
De mijnen zijn onder te verdelen naar het afvuurmechanisme.
Het bekendste mechanisme is die waarbij de zwarte bolvormige "gehoornde contactmijn". Deze kunnen drijven, maar werden bij het leggen meestal aan de bodem verankerd met een ketting. Hierdoor blijft de mijn zelf vlak onder het oppervlakte en dus niet of nauwelijks te zien voor de bemanning van een schip.
Deze mijnen hebben rond de Tweede Wereldoorlog en zelfs tot in de jaren '90 van de vorige eeuw veel slachtoffers geëist. Ze zijn goedkoop en eenvoudig. Al zijn deze mijnen wel goed te bestrijden. De gehoornde contactmijn werd echt geveegd, door de ketting door te snijden met een gesleept "veegtuig" achter een mijnenveger, waarna de bol boven kwam drijven en vernietigd kon worden.
Invloedsmijn
Een ander mechanisme is de invloedsmijn. Dit mechanisme wordt vooral gebruikt voor mijnen die op de zeebodem liggen. De mijnen ontploffen dan bijvoorbeeld door het geluid, magnetisch veld of de waterdruk van een schip.
Bij al deze technieken kunnen zeemijnen een database met profielen van schepen hebben die zij tot zinken moeten brengen. Met verschillende ingebouwde sensoren kunnen ze (type) schepen herkennen door het aantal schroefassen en/ of het aantal schroefbladen te tellen, door de magnetische signatuur van het schip vast te stellen of door de druk van het schip te bepalen. De mijn vergelijkt de informatie met de profielen in de database en ontploft zodra het beoogde (type) schip over de mijn vaart.
De lezer begrijpt dat deze zeemijnen uiterst listig zijn ontworpen. Maar we zijn er nog niet. Want behalve bovengenoemde akoestische zeemijnen, magnetische zeemijnen en drukmijnen, zijn er ook mijnen die deze technieken combineren. Die mijnen kunnen dan bijvoorbeeld eerst het doel detecteren door middel van het geluid en daarna controleren of dit inderdaad wel het juiste doel is aan de hand van het magnetisch veld.
Om de bestrijding van deze mijnen nóg lastiger te maken, zijn ze voorzien van allerlei (nare) extra's. Bijvoorbeeld sensoren die kunnen waarnemen of er een duiker in de buurt is die de mijn wil ruimen, waarna de mijn ontploft. Er zijn ook instellingen mogelijk waarbij de mijn alleen op vooraf bepaalde tijden actief is, waardoor robots die geluiden en magnetische velden nabootsen worden gefopt.
Daarnaast zijn veel moderne mijnen voorzien van stealth eigenschappen. Dit betekent niet overigens dat de mijn per se heel hoekig is, zoals bijvoorbeeld de schepen en vliegtuigen. De Manta mijn uit Italië is bijvoorbeeld een vrij platte kegel. Deze mijn is heel moeilijk te vinden met behulp van zelfs de beste sonars. De Manta is na een week nauwelijks meer met het blote oog te zien door het zout en eventuele begroeing en heeft een levensduur van 20 jaar. 5.000 Manta mijnen zijn verkocht door SEI (en nu SMW Italia) over de hele wereld.
Ook Saab Bofors Dynamics heeft een stealth mijn ontwikkeld: Rockan. Deze is nauwelijks te vinden door de hoekige vorm en door het feit dat de behuizing van kunstof is, waardoor het ook geen nut heeft voor een mijnenjager om naar een magnetisch veld te zoeken.
Uit bovenstaande valt al op te maken dat deze intelligente mijnen erg lastig te bestrijden zijn. De drukmijn spant misschien wel de kroon. Deze maakt gebruik van de druk die verandert als een schip over een mijn vaart (de druk wordt kleiner). De verandering in druk is echter niet na te bootsen, en dus kan de mijn niet onschadelijk worden gemaakt door bijvoorbeeld robots die wel geluiden kunnen nabootsen. De waterverplaatsing van deze robot is eenvoudigweg veel kleiner dan die van een normaal schip.
Meer variaties
Om het palet aan zeemijnen compleet te maken, staan we heel kort stil bij de manier waarop de mijn de aanval inzet. De standaard mijnen ontploffen zodra er contact wordt gemaakt of zodra de sensoren een schip waarnemen dat overeenkomt met het voorkeursprofiel. Er zijn echter ook mijnen die torpedo's afvuren en er zijn zelfs mijnen (van Russische makelij) die raketten lanceren.
Ook (weer van de Russen) zijn er nucleaire zeemijnen (geweest). Dit zijn echter typische middelen uit de Koude Oorlog, de tijd dat er ook nucleaire torpedo's en nucleaire dieptebommen waren.
Tot slot. De laatste variant is de mijn die na een commando van een persoon, een druk op de knop dus, ontploft.
Mijnen(bestrijding) en Nederland
Al zijn de Nederlandse mijnenjagers nog altijd actief met het ruimen van voornamelijk vliegtuigbommen, de mijnenjagers moeten zich ook voorbereiden op het bestrijden van de steeds slimmer wordende zeemijnen. Nederland heeft geen mijnenleggers en geen mijnen. Maar veel andere landen wel.
Zoals gezegd is er ook in vredestijd is er nog veel te doen voor de Mijnendienst. Tijdens de Tweede Wereldoorlog zijn in West-Europa 650.000 mijnen gelegd. Duizenden bommen en mijnen liggen nog steeds in de Noordzee en regelmatig belandt er een explosief in de netten van een visser. Daarnaast is de zeebodem vlak en rollen mijnen in de vaargeul, dit levert gevaar op voor scheepverkeer.
Literatuur:
Jane's Navy International, Volume 108, Number 5, June 2003, pag. 14-21.
Roetering, B., 90 jaar Mijnendienst; Casparie (Heerhugowaard, 1997)
Noten
1. Maurik van, P.J., Een jaarlijks twee euro goedkopere verzekering, Marineblad mei 2011, pag. 16-17
2. Ships sunk by mines, Wikipedia.org, geraadpleegd op 28 februari 2013
Sinds 13 augustus 2001
