Hoewel de spanningen tussen Turkije en Griekenland en andere Westerse landen de afgelopen maanden sterk zijn opgelopen als gevolg van onder andere boringen en afspraken met de Libische overheid, zijn de plannen die hierachter liggen al veel ouder. Onder de visie van Mavi Vatan (Blauw Moederland) valt een streven voor een dominant Turkije in de Egeïsche zee, de Zwarte Zee en een flink deel van de Middellandse Zee. Hoe zit dat?
Op de voorgrond Barbarosklasse fregat TCG Barbaros, verder weg TCG Gelibolu (Gabyaklasse en oud Amerikaans OH Perryklasse fregat). Deze schepen worden vervangen door schepen die grotendeels in en door Turkije zijn gebouwd. (Foto: Hans van Pijkeren/ Koninklijke Marine)
Klein eiland, grote zee
De Turkse president Recep Tayyip Erdogan beweerde deze week in een tweet dat het claimen van uitgestrekte zeegebieden (40.000 vierkante km volgens Erdogan) door een eiland van 10 vierkante kilometer ongegrond is in het internationale recht. Ofschoon dit wellicht oneerlijk kan overkomen voor het grote vasteland tegenover het vaak veel kleinere eiland, is dit wel hoe de internationale wetgeving, gebaseerd op het Zeerechtverdrag van de Verenigde Naties, omtrent Exclusieve Economische Zones is vormgegeven. De situatie rondom Kastellorizo kan zo namelijk ook worden vergeleken met de EEZ van Venezuela, waar een gigantische hap uit wordt genomen door de wateren van de ABC-eilanden die net als Kastellorizo relatief dichtbij het vasteland liggen.
Alle (ei)landen die bewoond zijn of die economische activiteiten kunnen huisvesten, kunnen een EEZ-gebied van 200 zeemijlen claimen. Wanneer er binnen dat gebied ook andere (ei)landen liggen moet er een afspraak worden gemaakt binnen de kaders van het VN-Zeerechtverdrag. Dit houdt in het algemeen in dat de grens in het midden ligt tussen de twee landmassa's, waarbij het (ei)land dat aan open zee ligt dus recht heeft op grotere stukken maritiem gebied. Hoewel deze kaders op zichzelf minder duidelijk zijn dan de directe 200-mijl afspraak, heeft Turkije dit verdrag überhaupt al niet ondertekend.
Turkije claimt dat de definitie van 'continentaal plat' inhoudt dat afstanden gemeten moeten worden van het continentale vasteland. Dit zou het land recht geven op de wateren tot aan de mediaan tussen de Egeïsche Zee, met uitzondering van enkele Griekse exclaves van territoriale wateren rondom kleine eilanden in die Egeïsche Zee. Op zichzelf is het negeren van het VN verdrag misschien controversieel, hierbij moet wel gezegd worden dat ook de Verenigde Staten het niet heeft ondertekend (maar er wel naar handelt).
De Cypriotische, Griekse en Turkse Exclusieve Economische Zones, gebaseerd op het Zeerechtverdrag van de Verenigde Naties uit 1982. (Beeld: Google Maps, bewerking: Jaime Karremann/ Marineschepen.nl)
Een kaart van het 'Blauwe Moederland'. De Turkse zeegrenzen zouden een groot deel van de omringende zeeën rond het land beslaan.
Mavi Vatan
In 2006 werkte de Turkse inmiddels schout-bij-nacht buiten dienst Cem Gurdeniz bij de staf van de Turkse marine toen hij de term Mavi Vatan lanceerde voor de zeegebieden die aan Turkije toebehoorden en die Turkije claimt. Vanaf 2013 schreef de oud-marineofficier columns voor een dagblad en daar publiceerde hij voor het eerst over zijn gedachtegoed waarin Turkije controle krijgt over een stukje van de Middellandse Zee, de Egeïsche Zee en de Zwarte Zee, plus de doorvaart tussen de laatste twee. Turkije krijgt daarmee toegang tot energiebronnen in de zeebodem, dit is een belangrijke bijdrage aan de economie en de groei van Turkije en wordt zo uiteindelijk minder afhankelijk van andere landen.
De Turkse dominantie moet volgens de doctrine overigens niet beperkt blijven tot de afgebeelde blauwe vlakken, maar moet in de tweede fase ook de Rode Zee, Caspische Zee, Arabische Zee en de Perzische Golf beslaan.
"Ik voorzag dat Mavi Vatan van groot belang wordt voor Turkije in de 21e eeuw, omdat het niet alleen de Zwarte Zee beslaat, waar we grenzen waren overeengekomen met de Sovjet-Unie, maar ook in de Egeïsche en oostelijke Middellandse Zee, waar die grenzen controversieel zijn. Ik voorzag dat het oostelijke deel van de Middellandse Zee een groot conflictgebied zou worden tussen Turkije en andere landen," zei Gürdeniz in 2019. De oud-schout-bij-nacht is regelmatig in de pers, in 2017 verscheen zijn boek over Mavi Vatan.
Gürdeniz ziet overigens de nationale industrie als een van de pijlers onder het succes van de Turkse marine: "De kracht van een marine komt niet voort uit het aantal schepen, maar van de industriële ondersteuning die er achter staat." In die industrie is de afgelopen decennia enorm geïnvesteerd.
MiLGEM, is een reeks projecten van Turkije. De Turkse marine leunde in het verleden zwaar op het buitenland, maar sinds 2004 investeert het in de eigen industrie en wil Turkije zoveel mogelijk in eigen land ontwikkelen. Dat gebeurt in stappen. In 2011 werd het eerste van vier MiLGEM-korvetten in dienst gesteld (bovenaan). Ongeveer 65% kwam van eigen bodem. Via de vier Istanbul-fregatten (midden) dat in 2021 in dienst gesteld moet worden, wil Turkije naar de hoogwaardige luchtverdedigingsdestroyer TF-2000. Vier tot zes van deze schepen moeten worden gebouwd, met Turkse AESA-radars, Turkse BMD-systemen, Turkse raketten, etc. (Beeld: Aydinlik haber sitesi/ CC BY-SA 4.0)
Zelfvertrouwen
En het is deze definitie als verlengde van de visie omtrent Mavi Vatan, die de huidige koers van Turkije bepaalt. Mavi Vatan moet de politieke-militaire orde rondom Ankara in het komende decennium gaan vormgeven, met name als het gaat om maritieme macht. De laatste jaren heeft Erdogan in Irak, Qatar en Syrië militaire bases opgezet, landen die toebehoren tot het voormalige Ottomaanse Rijk en daarmee tot de Turkse invloedssfeer. Zo kan Mavi Vatan gezien worden als het maritieme deel van dit neo-Ottomaanse beleid.
Wat daarbij ook een rol speelt is dat zowel de Verenigde Staten als Europa maar weinig tegen Turkije in lijken te gaan. En de voor Turkije gevolgloze militaire conflicten in Syrië en Libië geven het land daarbij nog meer zelfvertrouwen om haar ambities in het gebied uit te breiden. Zo worden de overwinningen in Libië volgens oud minister van Buitenlandse Zaken Yasar Yakis in het land bejubeld als een overwinning van Mavi Vatan.
Het zelfvertrouwen dat komt uit deze overwinningen, in combinatie met de wens van Erdogan om ondanks slechte peilingen de verkiezingen in 2023 te winnen, zorgen ervoor dat een mogelijke weg naar populariteit kan worden gevonden in nieuwe successen, en wellicht nieuwe vijanden. Gürdeniz, de bedenker van de term Mavi Vatan, vertegenwoordigt een grotere groep actoren binnen de Turkse krijgsmacht die negatief staan tegenover de NAVO-alliantie. Hoewel hij in 2011 samen met een groot deel van deze groep werd gearresteerd op verdenking van het beramen van een coup in 2003, is hij in de periode 2014-2015 samen met andere hoge officieren weer vrijgelaten. Sindsdien lijkt de steun voor zijn gedachtegoed binnen de militaire kringen toegenomen nadat de coup van 2016 werd weggezet als het werk van de VS en Europa om Erdogan uit de weg te ruimen. Sindsdien zijn er ook verschillende nieuwsberichten dat de Erdogan-regering actief heeft getracht om Gürdeniz en zijn achterban te beschermen en te promoten sinds de coup-poging van 2016.
De TF-2000 is een destroyer die nog ontworpen wordt. Niet alles is van Turkse makelij, zo moeten er Amerikaanse MK 41 lanceerinrichtingen in met 64 cellen. Maar het is de vraag of Amerika ze zal leveren. Het Franse alternatief is ook onwaarschijnlijk. (Beeld: Viomatrix, CC BY-SA 4.0)
Toekomst?
Zo wordt Mavi Vatan binnen de politieke kringen in Turkije een steeds vaker gebruikte term. Toch blijft er de vraag in hoeverre het concept Mavi Vatan binnen de Turkse politieke kringen wordt overgenomen. In mei werd de bedenker van het beruchte akkoord met Libië, Cihat Yayci, in Turkije gedegradeerd via presidentieel besluit, wat voor veel speculatie zorgde in de Turkse media. Yayci uitte zich in zijn recente boeken als voorstander van de plannen van Gürdeniz, en trok daarin openlijk in twijfel of de Griekse eilanden wel aan Griekenland toebehoren. Het daarop volgende besluit van Yayci om liever ontslag te nemen dan te degraderen, heeft gezorgd voor veel commotie en speculatie rondom wat het beleid van de Turkse regering nu precies inhoudt. Gürdeniz heeft het vertrek van Yayci inmiddels verklaard als plot van de Gülenbeweging, ondersteund door Griekenland en haar bondgenoten.
Een jaar geleden liet Erdogan zich wel fotograferen voor een kaart met de tekst Mavi Vatan, met daarop een geclaimd gebied wat verschillende Griekse eilanden omvat in de Egeïsche Zee. De vraag blijft echter wat de prioriteit is voor Turkije. Is Mavi Vatan een einddoel op zich of is het een middel om steun te vergaren en te behouden voor de politieke leiding in Turkije?
