Vrijdagmiddag was Jaime Karremann te gast bij de opnames van het BNR-radioprogramma (tevens podcast) 'Boekestijn en De Wijk' over met name de situatie in de Oostzee en dan vooral de Russische marine. In korte tijd kwam ontzettend veel aan bod. Daarom dit artikel met wat meer achtergrondinfo plus wat beelden.
Geen twee, maar misschien drie of meer landen... (Beeld fregat: DMO, bewerking: Marineschepen.nl)
Vorige week werd op deze website het artikel over de Russische marine-oefening in de Noordzee geschreven door ondergetekende en Tobias Kapelle, die sinds vorige week maandag op regelmatige basis artikelen schrijft voor Marineschepen.nl. Voor de redactie 'Boekestijn en de Wijk' was dit aanleiding om nog eens verder te praten over de Oostzee, Rusland en de NAVO. Vanmiddag was de opname van het programma onder leiding van Hugo Reitsma, met natuurlijk Rob de Wijk, directeur van HCSS en deskundige op gebied van internationale betrekkingen, en historicus Arend Jan Boekestijn.
Russische marine in de Noordzee
Wat deed de Russische marine in de Noordzee? Oefeningen ter plaatse zijn op zich niet zo bijzonder, dat doet de Russische marine vaker. Bijzonder was dat op 8 augustus 2020 zes korvetten van de Russische marine ten westen van Denemarken en ten noorden van Nederland een lancering van kruisvluchtwapens simuleerden.
Om welk land of landen gaat het dan? Dat is niet bekend gemaakt, maar er zijn wel meerdere landen die mogelijk geïnteresseerd zijn. We gaan ze eens langs.
Artist impression van een Belharra-fregat. (Foto: Naval Group)
Griekenland: wil eerst met Frankrijk in zee
Het land met 11 miljoen inwoners en een zwakke economie, is al lange tijd een zeevarende natie. Het heeft een van de grootste handelsvloten ter wereld, 6.000 eilanden en eilandjes, en ruzie met de buurman aan de andere kant van de Egeïsche zee.
Geen land in de wereld vaart met zoveel Nederlandse fregatten als Griekenland. Met negen Standaard-fregatten in Griekse dienst, kan zelfs Nederland niet tippen aan deze cijfers. Die S-fregatten zijn echter gebouwd in de jaren '70 en moeten vervangen worden. En snel.
Met het oog op de vervanging van de fregattenvloot, die verder bestaat uit vier Duitse MEKO-fregatten uit de jaren '90, zou het logisch klinken als Griekenland z'n licht zou opsteken bij Duitsland en Nederland. Zeker omdat de Griekse marine zo tevreden is met de S-fregatten. Toch zit Griekenland al jaren aan tafel met Frankrijk voor aanschaf van nieuwe schepen. Een bron vertelde Marineschepen.nl in 2018 dat Damen in Griekenland zelfs geen kans kreeg om gesprekken te voeren. Athene had Franse FREMM-fregatten op het lijstje, maar nu wordt vol ingezet op de Belharra-fregatten van het Franse Naval Group.
Een belangrijke reden om te kiezen voor Franse fregatten is dat Griekenland er ook diplomatieke steun tegen Turkije mee wil kopen. En dat lijkt te lukken, voorlopig althans. De deal is nog niet gesloten, maar Parijs heeft Athene meerdere keren op diplomatiek niveau en door marineschepen in de regio te laten varen, gesteund. Ook door de recente Franse plannen om een marinehaven op Cyprus aan te leggen, wordt indirect de Griekse zaak tegen de olieboringen door Turkije gesteund.
Waarom staat Griekenland dan toch op dit lijstje? In de loop der jaren zijn er verschillende geluiden vanuit Griekenland gekomen dat de Griekse marine graag Nederlandse schepen zou willen. Volgens twee Griekse bloggers zou Griekenland geïnteresseerd zijn geweest in tweedehands M-fregatten vanaf 2023, toen de verwachting nog was dat de M-fregatten in Nederland en België rond die tijd vervangen zouden worden. Een andere bron uit Griekenland spreekt zelfs over interesse in tweedehands Luchtverdedigings- en Commandofregatten (LCF'en) en de Duitse familieleden van de F123 fregatten. Griekenland ziet namelijk in de vloot een tekortkoming op gebied van luchtverdediging, vandaar ook de interesse in de Adelaideklasse fregatten uit Australië (maar die werden aan Chili).
Het ziet er echter naar uit dat dit vooral wensen uit de Griekse marine zijn, maar met een Nederlandse deal koop je geen diplomatieke steun. Eerder dit jaar leek er echter een beetje steun vanuit Berlijn te komen, zo vertelden twee bronnen aan Marineschepen.nl. Duitsland vreest een te grote invloed van Frankrijk in de Europese defensiemarkt en ziet de Frans-Griekse deal het liefst van tafel gaan, ongetwijfeld ten gunste van de eigen industrie. Daar moet bovendien aan worden toegevoegd dat het Duitse tkMS voor 25% eigenaar is van Hellenic Shipyards Co., nabij Athene, bouwer van de Griekse Type 214 onderzeeboten.
Gezien de grote financiële tekorten in Griekenland is het erg onwaarschijnlijk dat Griekenland de hele vloot gaat vervangen met Franse Belharra's. De eerste twee kosten maar liefst 3 miljard euro. Dat geld is er niet en Athene wil dat verspreid over tien jaar gaan betalen.
De positieve ervaringen met Nederlandse schepen, de grote hoeveelheid schepen die er nog vervangen moeten worden en de druk vanuit Berlijn, lijkt een Nederlands-Griekse samenwerking op gebied van nieuwe fregatten niet onmogelijk. Als Athene tenminste nog wat budget heeft.
In donkerblauw de aangevraagde uitbreiding van de EEZ in de Atlantische oceaan door Portugal. Het land geheel rechts. (Bron: Luis wiki/ Wikipedia - CC BY 4.0)
Portugal: wil wel, maar heeft tekorten
Portugal diende in 2009 bij de Verenigde Naties een claim voor de vergroting van de Economische Exclusieve Zone (EEZ). De wateren die vallen onder de nieuwe EEZ van Portugal zullen na goedkeuring door de VN, en daar rekent Lissabon op, maar liefst 44 keer groter zijn dan het land. Een land dat overigens qua oppervlakte het dubbele is van Nederland.
Met een grotere EEZ komen ook grotere verplichtingen. Al is dat alleen al omdat Spanje het niet eens is met die vergroting, ook zijn er al meerdere Spaanse vissersschepen weggejaagd door Portugal uit 'hun' EEZ. Moderniseren en uitbreiden, dat is wat Portugal wil.
De Portugese marine vaart momenteel met twee voormalige Nederlandse M-fregatten en drie Duitse MEKO-fregatten. Portugal is erg tevreden met de M-fregatten en ook erg gelukkig met het Instandhoudingsprogramma (IP) van hun eerste M-fregat. Momenteel ligt het tweede M-fregat in Den Helder voor ook een IP.
Maar men wil meer. Al jaren. Portugal heeft mooie plannen met de marine en kwam goed uit de vorige crisis. In 2019 werden daarom de plannen weer opgepakt om de Portugese vloot te versterken met zes nieuwe patrouilleschepen, een Multipurpose Logistic Ship (of LPD) en een bevoorradingsschip. Het grote probleem is echter geld. De patrouilleschepen worden gebouwd, maar de plannen voor een Landing Platform Dock (LPD) heeft men al sinds 2003 en een ontwerp van de Schelde was lang de grote kanshebber. Er was echter geen budget voor, de aankoop van het schip is inmiddels verplaatst naar 2022.
Gesprekken over samenwerking rond nieuwe fregatten voor Portugal en Nederland. Op de foto een Portugees M-fregat, nog voor de modernisering. (Bron: Twitter)
Een van de weinige projecten die Portugal heeft doorgezet, is de modernisering van de M-fregatten. Al klinken er geluiden dat ook op de modernisering is beknibbeld. De modernisering is echter belangrijk voor de Portugese marine, want de fregatten moeten in ieder geval tot in de jaren '30 blijven varen. Dan staat vervanging op het programma. Portugal wil twee tot vier nieuwe fregatten.
In 2018 waren er gesprekken tussen DMO en Portugal over eventuele samenwerking op gebied van nieuwe fregatten. Portugal zou, zo begreep Marineschepen.nl van een bron in 2019, serieuze interesse hebben. Als Portugal begin jaren '30 nieuwe fregatten zou willen aanschaffen, sluit dat mooi aan op het programma van Nederland en België.
Maar, opnieuw, de Portugese defensiebudgetten stromen niet over. Bij dergelijke langdurige programma's zijn er altijd onzekerheden, bij Portugal lijken die er nog meer te zijn dan we in Nederland gewend zijn. Zie de al zeventien jaar lange zoektocht naar een Portugees LPD. Daar komt de onzekerheid van de coronacrisis nog bij. Dus komt er een brief uit Portugal, het is afwachten of er ook bestellingen komen uit Portugal.
De Helge Ingstad in Haakonsvern in 2019. (Foto: Noorse marine)
Noorwegen: geen vervanging Helge Ingstad
Net als Portugal en Griekenland heeft Noorwegen aan zee geen gebrek. Wel aan fregatten. Zoals bekend zonk in november 2018 het negen jaar oude fregat Helge Ingstad (Fridtjof Nansenklasse) na een aanvaring met de tanker Sola TS. In een klap was een vijfde van de Noorse fregattenvloot weggeslagen.
In maart 2019 kon het schip uit het water worden getild en in de zomer van 2019 werd besloten het fregat te slopen omdat de herstelkosten werden geschat op 1,2 miljard euro. Toen dat besluit bekend werd, was ook al duidelijk wat de wens was van de Noorse marine: vervanging van de verloren capaciteit. De Noorse fregattenvloot was immers al niet zo groot, terwijl er genoeg te doen is voor de lange Noorse kustlijn en de Noorse politiek ook internationaal een bijdrage wil leveren. Dat laatst blijkt ook weer nu Navantia de opdracht heeft gekregen om de Roald Amundsen tijdens groot onderhoud geschikt te maken om ook in warme wateren te opereren.
Het opnieuw bestellen van een Fridtjof Nansenklasse-fregat bij Navantia was geen optie vanwege de kosten die bij het opnieuw opstarten van de productielijn zouden komen kijken.
De Noorse Defensie adviseerde daarom twee tot vier nieuwe fregatten van een andere klasse, naast de huidige Fridtjof Nansenklasse. Het plan was om mee te liften met bestaande vervangingsprojecten bij Europese bondgenoten. Dus werd de vervanger van de M-fregatten in Nederlandse marinekringen als optie genoemd voor Noorwegen. Maar helaas.
De Noorse regering besloot in april van dit jaar dat de Helge Ingstad niet wordt vervangen.
Kans verkeken? Juist niet. Oslo besloot ook dat in de periode tot en met 2024 zal worden gekeken naar nieuwe fregatten die de hele Fridtjof Nansenklasse moet gaan vervangen na 2030. Aangezien de nieuwe Belgische en Nederlandse fregatten pas eind dit decennium worden opgeleverd, zouden fregatten voor Noorwegen vanaf 2030 juist goed aansluiten. Bovendien zou het dan niet gaan om twee fregatten, maar om vier of vijf als Noorwegen de hele Fridtjof Nansenklasse wil vervangen.
De Noorse regering had aan de plannen in april toegevoegd dat er voor de nieuwe fregatten een internationale partner zal worden gezocht. Voor Noorwegen, dat op onderzeebootgebied samen met Duitsland de Type 212CD van tkMS aanschaft, en Nederland er ook bij heeft gevraagd, is dit een nieuwe kans voor internationale samenwerking. Zeker ook omdat de Duitse MKS-180 fregatten en de nieuwe Nederlands-Belgische fregatten dezelfde sensorsuite zal krijgen, bestaande uit APAR Block 2, een opvolger van de NS100 radar en AWWS-vuurleidingfilosofie.
Daarnaast zal Noorwegen niet te beroerd zijn om hun Naval Strike Missile (NSM) antischipkruisvluchtwapens bij onderhandelingen te betrekken, wapens die al door Duitsland zijn aangeschaft. Laat Nederland nu net naar een vervanger van de Harpoon zoeken, en de NSM naast onder andere Saab RBS 15 Mk4 en Exocet van MBDA overwegen.
Wat niet in het voordeel van een Noors-Nederlandse samenwerking spreekt is dat Noorwegen niet met Nederlandse schepen heeft gevaren. De Noorse fregatten zijn in Spanje gebouwd en voorzien van het Amerikaanse AEGIS-systeem. Hoewel de radar oud is en de AEGIS-versie beperkt, is de overstap naar Nederlandse schepen, toch niet vanzelfsprekend.
Of Noorwegen inderdaad het 'derde land' is of misschien het vierde land wil worden, zullen we zien. Hoewel de Noorse politiek net als de politici in Griekenland en Portugal in het verleden afweken van de wensen van de toekomstige gebruiker van schepen, is er op een vlak een groot verschil: budgetten. Noorwegen heeft de financiële middelen om nieuwe fregatten aan te schaffen. Nu nog de uitvoering.
Outsiders
Zijn er nog meer dan deze drie? Niet echt, maar wat er in Chili en Polen gebeurt blijft interessant. Chili heeft dit jaar de Nederlandse Luchtverdedigings-fregatten van de Jacob van Heemskerckklasse vervangen met de aanschaf van twee gemoderniseerde Australische Adelaideklasse fregatten. Chili vaart bovendien nog met M-fregatten en is op zoek naar vervangers van die schepen in de toekomst. Het liefst worden de nieuwe fregatten in Chili gebouwd. Vooral de afstand en het feit dat Chili geen deel uit maakt van de NAVO, lijkt hier een belemmering te zijn.
Bij Polen zijn het vooral de budgetproblemen en de wispelturigheid van de politiek die een modernisering van de Poolse marine in de weg staan. Meerdere Poolse marineprojecten kennen een vreemd verloop. Zo werd het programma voor nieuwe onderzeeboten plotseling opgeschort. Een klasse van zeven nieuwe korvetten werd elf jaar na de bouw geannuleerd en later werd een korvet (ORP Slazak) alsnog afgebouwd. Polen wilde de Australische Adelaideklasse fregatten aanschaffen, maar dat zou dan ten koste gaan van de Miecznikklasse fregatten waar juist een aanbesteding voor liep.
Slingerend weliswaar, is Polen nog wel op zoek naar nieuwe schepen die hun OH Perryklasse fregatten uit 1980 kunnen vervangen.
Wie van de drie?
Welk land heeft een brief gestuurd om samen te werken? Noorwegen en Portugal lijken de grote kanshebbers. Portugal als huidig M-fregat gebruiker en Noorwegen dat budget heeft voor nieuwe schepen. Maar interesse zegt nog niets. Was het niet Australië dat zo gecharmeerd was van de Nederlandse onderzeeboten en fregatten? Het werden uiteindelijk Zweedse onderzeeboten en Duitse fregatten, keuzes waar men niet altijd koos voor het product dat de voorkeur had bij de gebruiker.
In 2021 wordt naar verwachting in Nederland het contract getekend met Damen voor de bouw van de nieuwe fregatten. Wie weet volgen er meer landen.
