Marine mode of navy mode: kleding met blauwe en witte strepen. Van gestreepte bikini's tot truien. Eens in de zoveel jaar is het helemaal in, en helemaal uit de (dames)mode is het eigenlijk nooit. De blauw en wit gestreepte shirtjes zijn niet meer te zien bij de marine, maar dat was van 1865 tot 1965 wel anders. Vijftig jaar geleden verdwenen ze. Marineschepen.nl dook in de (geschiedenis van de) marine fashion.
Marinemode in de jaren '70. De marinemannen hebben een wit shirtje met blauwe rand onder hun hemd en de vader en zoon rechts hebben kleding met een "marine look". Tien jaar eerder hadden waren de blauwe en witte strepen ook bij de marine te zien. (Foto: Koninklijke Marine, Alle Hens oktober 1975)
Het kan ieder jaar tegen het einde van de winter weer gebeuren: fashionbloggers en fashiongoeroe's verklaren de "navy look" hot voor de aankomende lente. Kledingontwerpers gaan los op het thema "marine" en overal verschijnen blauw-witte kledingstukken, soms met een anker erbij en hier en daar wat roods. Personen die anders niets hebben met het grijs op zee, dompelen zich helemaal onder in navy-stijl. Prima, maar waarom heet het "navy"? Blauw-wit gestreepte shirtjes maken immers geen deel uit van het Nederlandse marineuniform. In Frankrijk en Rusland is dat wel anders, en in Nederland vroeger ook.
Franse marinetrui
Maar het begon allemaal in Frankrijk. Op 27 maart 1858 gaf de Franse marine een uniformvoorschrift uit middels het Bulletin officiel. Dit voorschrift introduceerde een nieuw kledingstuk: een gebreid shirt met 21 witte strepen van 20mm en 20 of 21 blauwe strepen van 10mm. De mouwen moesten 15 witte strepen hebben en 14 of 15 blauwe. De 'marinière' zoals we die nu kennen was geboren.
Waar de Franse marine de marinière exact vandaan haalde is niet bekend. Er wordt wel gezegd dat vissers in Bretagne de blauw-witte truien al veel langer droegen. Vandaar de Nederlandse naam voor de marinière: Bretonse trui. Er wordt dan vaak aan toegevoegd dat de Bretonse vissers de truien droegen omdat zij dankzij de blauw-witte strepen beter te zien waren in de golven als zij over boord waren geslagen. Maar dat laatste is onwaarschijnlijk.
Wat zeker een verzinsel is, is de oorsprong van de 21 blauwe strepen. Deze zouden verband houden met de 21 overwinningen van Napoleon, maar dat is kletskoek volgens Delphine Allanic, curator van de tentoonstelling 'Les marins font la mode' (Matrozen maken de mode) die in 2009 in het Franse marinemuseum te zien was. Het aantal strepen had te maken met de lengte van het kledingstuk, dat tot de dij moest reiken. Er mocht alleen een naad zijn bij de mouwen; naden en knopen waren tijdens werkzaamheden aan dek niet handig of zelfs gevaarlijk. Tijdens het breien kon de maker bij 20 of 21 strepen uitkomen, beide aantallen werden goedkeurd.
Ontdekt door Chanel
Het nieuwe kledingstuk was ook buiten de marine populair. Blauwe en witte strepen kwamen in Bretagne steeds vaker terug, maar namen pas echt een vlucht toen Coco Chanel (1883 - 1971) de marinière ontdekte. De Franse modeontwerpster opende aan het begin van haar carrière in 1913 een boutique in het iets noordelijker gelegen badplaatsje Deauville. Daar verkocht ze luxe kleding, gebaseerd op o.a. fijn breiwerk (tricot) dat eerder werd gebruikt voor herenondergoed. Dat was ongebruikelijk. Nieuw was ook kleding met strepen en dat werd een enorm succes.
Chanel had namelijk het matrozenshirt van de Franse marine opnieuw vormgegeven en verkocht de nieuwe marinière als een casual trui. Sindsdien is de blauw-wit gestreepte trui niet meer weg te denken uit de mode. Daarna volgden vele bekende ontwerpers, modellen en kledingmerken die de blauw-witte strepen voor hun producten gebruikten.
Inmiddels hebben ontelbare variaties op de Franse marinetrui hun weg gevonden naar kledingkasten over de hele wereld.
Een bak aan boord van Hr.Ms. Tromp in 1926, gekleed in onder andere het frokje. Het zeuntje is in wit werktenue gekleed. (Foto: Koninklijke Marine)
Van Franse marinière naar Hollandse borstrok
De link met de Franse marine en de blauwe en witte strepen is dus duidelijk. Maar er is ook een Nederlands verband. Zo'n 100 jaar waren de bekende strepen ook op de Nederlandse marineuniformen te zien.
De blauw-wit gestreepte trui bleek namelijk al snel andere marines te interesseren. Ook de Nederlandse marine verplichtte matrozen de marinière te dragen. Dat gebeurde al zo'n 40 jaar voor Coco Chanel het kledingstuk ontdekte.
De Koninklijke Marine volgde de Franse marine formeel in 1877. Toen werd het kledingstuk opgenomen in de Nederlandse uniformvoorschriften1. Een kopie van de marinière werd het niet, meer een Nederlandse interpretatie. Ook de naam was een stuk Hollandser: borstrok. "De katoenen borstrok behoort tot de onderkleding en wordt altijd gedragen, behalve onder het baaien hemd." Een jaar later werd de borstrok ook onder het baaien hemd, het matrozenshirt met de bekende kraag, toegestaan.
Hoewel de borstrok dus officieel in 1877 werd ingevoerd bij de marine, werd deze al eerder gedragen bij de marine. Uit onderzoek voor de Alle Hens van november 1973 blijkt dat het al in 1865 mogelijk was om een gestreepte katoenen borstrok te kopen bij het kledingmagazijn van de marine. Het jaar 1865 kan dus als een vrij nauwkeurige datum van invoering worden gezien.
Blauw-wit lapje
Het frokje, zoals de borstrok werd genoemd, werd in eerste instantie gedragen door de jongens en dienstplichtigen die voor het eerst in dienst kwamen. Dit om ziekte tevoorkomen onder hen, die niet gewend waren een open hemd te dragen.
De ouderen, kwartiermeesters en baantjesgasten (o.a. timmermannen, kappers) droegen geen frokje, maar een dun wollen weefsel als ondergoed. Dit werd het jaeger ondergoed genoemd en dat hield, volgens het Jaarboek van de Koninklijke Marine 1965, de oude botten beter warm. Van buiten was echter niet te zien dat zij geen frokje droegen, want zij hadden een blauw-wit gestreept stuk stof op een onderhemd geplaatst met knoopjes op de plaats waar normaal het frokje zichtbaar was. Dit stukje stof werd de borstlap genoemd.
Die borstlap werd in 19112 onderdeel van het tropentenue in plaats van de hele borstrok. In 19383 introduceerde de marine de witte borstrok (wit shirt met bij de hals en mouwen een blauwe rand) als onderdeel van het tropentenue en de borstlap werd sindsdien gedragen onder het witte 'matrozenhemd'.
Zo waren de blauwe en witte strepen decennialang te zien als onderdeel van het marineuniform. Niet alleen de schepelingen droegen frokjes, maar ook adelborsten. Want ook in het sporttenue van de marine was het frokje opgenomen en veel adelborsten gebruikten hun frokje -tegen de regels in- in plaats van hun flanellen hemd.
Einde
Toch kwam er een einde aan het frokje. En wel door de Tweede Wereldoorlog. Na het uitbreken van de oorlog in 1940 had de Nederlandse marine in Groot-Brittannië moeite om frokjes te laten maken. Daarop besloot men voor alle tenues de het blauw-wit gestreepte stukje stof, de borstlap, toe te staan.
Na de Tweede Wereldoorlog kwam het frokje niet meer terug, al waren de blauwe en witte strepen nog altijd te zien dankzij de borstlap.
Schepelingen van na de Tweede Wereldoorlog spreken soms over bepalingen dat tenminste 7 strepen boven het hemd zichtbaar moesten zijn. Dit aantal zou verband hebben met de grote zeeslagen van Michiel de Ruyter. Die bepalingen zijn echter nooit officieel geweest.
Het einde van de blauwe en witte strepen op de borst kwam zo'n 100 jaar na de invoering, in het najaar van 1965. Toen werd het blauw-wit gestreepte borstlap uit het uniform geschrapt en vervangen door de witte borstrok met blauwe randen: het sportwitje.
Ook het sportwitje is inmiddels op zijn retour. De witte shirts van matrozen verschillen. Dat kunnen sportwitjes zijn (2e van links) of herinnerings t-shirts van reizen of missies met havenbezoeken, emblemen en scheepsnamen (1e en 3e van links) of het gewone witte shirt zonder blauwe randen (4e van links). Deze foto werd genomen in 2014 aan boord van Zr.Ms. Amsterdam. (Foto: Jaime Karremann/ Marineschepen.nl)
Bronnen
- Jaarboek van de Koninklijke Marine 1965, pp 303-304
- Sterck Werk; Het frokje, een verdwenen kledingstuk, Alle Hens november 1973, pp 14-15
- La vraie histoire de la marinière, Quoi.info
Noten 1. De tenuebepalingen van 1868 waren voorgesteld in Zijner Majesteits besluit van 31 december 1867, nummer 64. Bij Zijner Majesteits besluit van 6 april 1877 en bij de resolutie van 12 mei 1877, werden deze tenuebepalingen gewijzigd bij aanvullingsblad nr. 9. Het nieuwe artikel nr. 8 van het hoofdstuk bijzondere bepalingen voor 'mindere schepelingen' (schepelingen zijn manschappen en onderofficieren) vermeldt voor het eerst de katoenen borstrok. 2. Koninklijk Besluit 13 juni 1911 3. Koninklijk Besluit 7 juli 1938
