Staatssecretaris Christophe van der Maat informeerde vrijdag de Tweede Kamer over een aantal wijzigingen in de aanbesteding voor nieuwe onderzeeboten. Het proces moet iets versneld worden, maar zal toch zoveel tijd in beslag nemen dat de Onderzeedienst met twee boten verder moet om te kunnen blijven varen. Marineschepen.nl sprak met Van der Maat en Commandant Onderzeedienst KTZ Jeroen van Zanten.
Zr.Ms. Zeeleeuw op de rede van Den Helder. (Foto: Jaime Karremann/ Marineschepen.nl)
Een nieuwe fase breekt aan, zo benadrukt Van der Maat. En dat moest ook wel, want in het najaar van 2021 was gebleken dat het project niet loopt zoals gedacht. De dialoogfase, waarin de Defensie Materieel Organisatie (DMO) met de drie werven was langzamer verlopen dan gehoopt en leverde te weinig informatie op.
Defensie gaat nu, zo maakte Van der Maat vrijdag bekend, eerder de offertes aanvragen, de organisatie achter de aanbesteding versimpelen en langer doorvaren met de Walrusklasse onderzeeboten.
Staatssecretaris van Defensie Christophe van der Maat. De Nederlandse onderzeebootcapaciteit is binnen de EU en NAVO "veelgevraagd" zei Van der Maat. "De onderzeeboten zijn cruciaal voor onze krijgsmacht en NAVO-samenwerkingsverband." Van der Maat benadrukt dat werving en behoud van personeel belangrijk zijn, en dat de nieuwe onderzeeboten daar bij zullen helpen. (Foto: Defensie)
Offertes eerder aangevraagd
"Van te voren hadden we dat niet bedacht, maar dat zijn wel de opbrengsten uit de dialoogfase, en dan moet je op basis daarvan ook besluiten nemen", zegt Van der Maat vrijdag tegen Marineschepen.nl. "Dit is een van de meest complexe vervangingsprojecten. Onderzeeboten zijn een nicheproduct. Niet alleen omdat ze inhoudelijk van enorm toegevoegde waarde zijn, maar ook omdat onderzeeboten niet elke dag van de band rollen."
Defensie wil nu in het laatste kwartaal van dit jaar de offertes aanvragen. Dat kan volgens Van der Maat niet sneller omdat er eerst een gunningsmodel moet worden gemaakt. In de dialoogfase werd onder andere gesproken over de haalbaarheid en het realiteitsgehalte van het eisenpakket, maar in dat pakket waren nog niet de prioriteiten gemarkeerd die Defensie heeft ten aan zien van de nieuwe boten.
Tot nu toe zijn dialoogfase 1 en het eerste deel van dialoogfase 2 gedaan. "Dialoogfase 2b en 3 gaan we niet doen", zegt Van der Maat. "Dat betekent dat we gaan overstappen naar het bouwen van het gunningsmodel. Ondertussen hebben we een taakstellend budget en zijn we ook met de Defensienota bezig waar veel vragen voor beantwoord moeten worden. Alles bij elkaar moet dat leiden tot een gunningsmodel, na de zomer, waar product tijd en geld in het vat gegoten moeten worden. Daar hebben we tijd voor nodig en vervolgens kunnen we de offertes uitvragen."
2034 - 2037
Een andere maatregel die Van der Maat invoert is een andere manier van planning. "We moeten over naar een mijlpaalplanning", zegt de staatssecretaris. "De informatie die we van de werven krijgen over de tijd die zij nodig denken te hebben om een boot te bouwen, die info is nog steeds niet stabiel. Als informatie niet stabiel is, moeten we die niet behandelen als harde deadlines. Dus moeten we van mijlpaal naar mijlpaal plannen en bij iedere mijlpaal de tijdsplanning weer actualiseren. Bij de volgende mijlpaal weten we weer beter hoe lang het duurt om de boot te bouwen."
"En twee, met de informatie die we hebben kunnen we in concept en bandbreedtes aangeven waar we op kunnen rekenen. Dat geldt zowel voor het langer doorvaren van de Walrusklasse als voor het verwervingstraject van de nieuwe boten."
Door het eerder stoppen met de dialoogfase wordt wat tijd gewonnen, op de opgelopen vertraging. "In de periode 2034 - 2037 verwachten we dat de eerste twee onderzeeboten fully operational capable [volledig operationeel, JK] zijn. Dat is iets sneller als we de bestaande werkwijze hadden gevolgd, want dat was 2035-2038 geweest. Maar het is nog altijd later dan 2031, dat eerder werd gecommuniceerd."
Kapitein ter zee Jeroen van Zanten, commandant Onderzeedienst, tijdens de commando-overdracht in juni 2021. (Foto: Defensie)
Twee boten er uit
Om langer door te kunnen varen zal de Onderzeedienst twee onderzeeboten uit de vaart gaan halen, dat wordt als eerste Zr.Ms. Walrus en later volgt de tweede boot. Welke dat wordt, staat nog niet vast. De eerste gaat op korte termijn uit dienst. Commandant Onderzeedienst kapitein ter zee Jeroen van Zanten vertelde Marineschepen.nl meer details: "Walrus ligt al geruime tijd op de kant in afwachting van het instandhoudingsprogramma. Die gaan we nu uit dienst stellen en de kritische reservedelen halen we er af, we reviseren wat nodig is en maken dat gereed voor uitgifte."
"Vervolgens varen we met twee boten die nu in het water liggen door. We gaan er nog wel één boot uit halen om tussentijds onderhoud te geven, maar vervolgens varen we met twee door tot de nieuwe klasse komt", zegt Van Zanten.
Van vier naar twee boten gaan betekent een enorme uitdaging voor de Onderzeedienst en een risico dat de organisatie onder de kritische massa komt. Van Zanten: "We proberen dat zo goed mogelijk vast te pakken, maar we hebben het niet helemaal in de hand. Wel is dit in het onderzoek dat CZSK heeft uitgevoerd meegenomen. Het doorvaren met twee onderzeeboten hebben we echt goed bekeken en aangegeven welke maatregelen en investeringen daarvoor nodig zijn. Er is niet alleen naar materieel gekeken, maar bijvoorbeeld ook naar of het personeelssysteem in stand te houden is met twee boten. En kunnen we de kennis nog wel in stand houden en wat moeten we daarvoor doen?"
"We varen nu ook al enige tijd met twee boten en we merken dat het ongelooflijk lastig is om voldoende dagen te kunnen maken voor de NAVO, voor onze gereedstelling, het opleiden van mensen. De werving gaat nu harstikke goed, maar we moeten alles doen met twee boten. Dus die jonge matrozen en jonge adelborsten moeten allemaal via die dunne pijplijn om ervaren mensen te worden. Maar het gaat. En we redden het op deze manier tot de nieuwe klasse komt."
Die nieuwe klasse komt voor de Onderzeedienst wel eerder dan het op het eerste gezicht lijkt. "De eerste boot moet in 2034 fully operational capable, dan is hij gebouwd, zijn ze in bedrijf gesteld, de proefvaarten zijn geweest. Als je dan gaat afpellen naar het begin, betekent dat we de komende jaren veel meer focus moeten brengen op de nieuwe boten. Want er moeten al mensen naar de werf als de boten in aanbouw zijn."
Vrees voor even helemaal geen onderzeeboten. (Foto: Jaime Karremann/ Marineschepen.nl)
Spannendste: geen gat
Langer doorvaren betekent ook dat de komende jaren met nog oudere boten moet worden geopereerd. Dat is geen probleem, zegt Van Zanten. "De Walrusklasse is denk ik de beste onderzeebootklasse die Nederland ooit heeft gehad. Het zijn supergoede boten, waar we echt nog relevant mee door varen. We kunnen nog steeds het volledige inzetprofiel uitvoeren zoals dat bij de bouw is bedoeld, en zelfs meer zoals bijvoorbeeld de inzet van MARSOF [speciale eenheden van de mariniers, JK] en gebruik van optronische mast en moderne processing en presentatiesystemen."
"Maar de technieken zijn wel veranderd. Er is AIP, we kijken anders naar signaturen, we weten hoe andere sensoren zijn, daar zijn de boten wel ouder in geworden, dat klopt. Daar zit een kwetsbaarheid in en daar zul je mee om moeten gaan, maar we zijn dat gewend. Als commandant Onderzeedienst zie ik dat niet als een probleem. Je moet ze verstandig inzetten, dat doen we al jaren zo en dat zullen we ook moeten blijven doen."
Veiligheid staat voorop, schreef Van der Maat al in de Kamerbrief. Daardoor ontstaat er wel een kans dat er een gat ontstaat, en dat is een zorg die Van Zanten en Van der Maat hebben. "Wat voor CZSK en de Onderzeedienst belangrijk is", zegt Van Zanten "is dat er geen capability gap is." In zo'n situatie zou er even geen onderzeeboot in dienst zijn, doordat de nieuwe boten pas arriveren als de oude al uit de vaart zijn.
Van der Maat: "Het spannendste is inderdaad een capability gap. Maar het is wel een realistisch scenario waar we rekening mee moeten houden. Ik heb ook heel duidelijk aangegeven dat het proces rondom de nieuwe boten los staat van de vraag hoe lang de Walrus kan doorvaren. De Maritieme Zeewaardigheids Autoriteit staat volledig vrij om die afweging te maken, want veiligheid staat voorop. En als er dan een gat zou zijn, dan is dat zo, dan gaan we kijken hoe we dat gaan oplossen."
Archiefbeeld van Walrusklasse onderzeeboten aan steiger 19 in de Nieuwe Haven. (Foto: Jaime Karremann/ Marineschepen.nl)
Een laag minder
Een van de veelbesproken kanten van de vervanging van de Walrusklasse is de zogenaamde governance. Behalve een projectteam is er onder andere een program board, stuurgroep, hoog-ambtelijke commissie en een ministeriële commissie om de keuze voor nieuwe onderzeeboten te maken.
Dit wordt verbeterd en iets versimpeld. Wat houdt dat in? "We zien dat de communicatie intern beter moet", zegt Van der Maat. "De informatie over bijvoorbeeld de planning was wel bekend, maar was te laat bij de juiste lagen terechtgekomen om te kunnen schakelen. Het belangrijkste is de cultuur bevorderen van rolvastheid en zelfkritisch vermogen."
"We gaan ook het projectteam opplussen. Er komen meer mensen bij, het is echt een complex project."
"De lijnen worden korter tussen beleid en uitvoering. Plat gezegd: er gaat een laag uit in de aansturing. Tussen de stuurgroep en het projectteam zat ook een programboard, dat programboard wordt omgeturnd zodat tussen de stuurgroep en het daadwerkelijke projectteam dat verantwoordelijk is voor de concrete stappen voorwaarts, de lijnen korter worden."
Daarmee blijft het project sterk afwijken van andere projecten die volgens het Defensie Materieel Proces zijn opgezet, met alleen een projectteam en een projectleider. Van der Maat: "Er gaat heel veel goed binnen dit project en er zijn ook mensen op elkaar ingewerkt. Het is een uniek project en dat rechtvaardigt ook een unieke aansturing."
Van Zanten ziet dat er vooral winst te behalen valt buiten die lagen: "Heel veel van de vertraging ligt niet bij die projectlagen, maar bij ons. Projectmedewerkers en stafofficieren zoals ik moeten er voor zorgen dat die voortgang er blijft. Er wordt echt wel een keuze gemaakt als wij een keuze voorleggen. De stappen die nu worden genomen zijn goed voor de aansturing van het programma, maar helpen ons ook om focus aan te brengen."
Zr.Ms. Walrus nabij Schotland, daar verscheen deze reportage over. Inmiddels ligt de Walrus al even op het droge. (Foto: Jaime Karremann/ Marineschepen.nl)
Nederlandse industrie niet noodzakelijk van de partij
Of Nederlandse bedrijven mee zullen bouwen aan de nieuwe Nederlandse onderzeeboten, is niet zeker. Defensie kiest er voor om dit niet af te dwingen, zo blijkt uit de woorden van de staatssecretaris: "Het proces moet hier gewoon zijn werk gaan doen. En gunning aan het Nederlandse bedrijfsleven, dat is niet het eerste vereiste dat is opgeschreven. De beste boot voor de beste prijs. Er wordt inhoudelijk gedefinieerd waar die boot vanuit de veiligheidsvereisten van ons land aan moet voldoen. Er zijn allerlei systemen en criteria die straks in het gunningsmodel voorkomen. En dan gaan we er gewoon achter komen welke werven en welke combinatie met welke leveranciers de beste boot kunnen bouwen. Het is dan fantastisch mooi als daar heel veel Nederlandse bedrijven in zitten, maar een kwaliteitskeurmerk, certificering en uiteindelijk het budget, dat gaan wel de leidende principes zijn."
"Dus het is een open contest en fantastisch als uit die open contest veel Nederlandse bedrijvigheid in het winnende bid zit", zegt Van der Maat.
'In het diepste geheim' was even uitverkocht, maar de achtste druk is nu leverbaar via onder andere Bol.com en Marineschepen.shop.
Vervanging van de nieuwe boten
Ooit komt er een moment dat de nieuwe boten vervangen moeten worden. Wordt daar nu rekening mee gehouden? "We hebben er voor gekozen om het onderhoud los te halen van de aanbesteding van de aanschaf", zegt Van der Maat. "We moeten zorgen dat we niet te veel zijn van een werf afhankelijk worden. Die strategische autonomie en het behoud van die expertise en kennis is onderdeel van het gunningsmodel. Daarnaast moet je zorgen dat je het eigenaarschap hebt. Juist daar kan de DMI een cruciale rol in spelen. Sowieso bij de bouw van de boot, maar natuurlijk ook door door te ontwikkelen. Het proces moet helpen om de beste boot tegen de beste prijs te krijgen en het is heel erg fijn als er Nederlandse bedrijven naar boven komen in een eerlijke strijd. Dat kan er ook voor zorgen dat het ecosysteem als geheel in de lift komt. Niet alleen ten aanzien van onderhoud, maar misschien ook over 30 - 40 jaar als er inderdaad een nieuwe specifieke behoefte komt."
Langeafstandsraketten
Een opvallende passage in de Voortgangsrapportage was die over de langeafstandsraketten, kruisvluchtwapens die doelen op zee en land kunnen treffen. Die keuze staat overigens nog niet helemaal vast. Van der Maat: "We hadden al provisions for. Maar we geven nu aan dat gelet op de ontwikkelingen, we zomaar voor langeafstandsraketten kunnen kiezen. Om er gelijk aan toe te voegen dat de Defensienota nog in de maak is. En daar gaan we de maritieme slagkracht in de breedte bekijken, en in die nota zullen we zowel inhoudelijk als financieel uitleggen hoe we er mee omgaan."
Dit heeft overigens niet direct iets te maken met de oorlog in Oekraïne. Van der Maat: "Nee, het is de maritieme slagkracht als geheel. Ik wil voorkomen dat de indruk wordt gewekt dat we door Oekraïne allerlei keuzes hebben gemaakt voor onderzeeboten. Wel onderstreept de huidige veiligheidssituatie alleen maar het belang van vier nieuwe onderzeeboten, die naast special forces kunnen afzetten en torpedo's kunnen lanceren, ook een afschrikwekkende werking hebben met langeafstandsraketten."
