Sinds begin december wordt in de Rode Zee, volgens het Amerikaanse ministerie van Defensie, een nieuw wapen ingezet: de ballistische anti-schipraket. Waarschijnlijk misten alle raketten hun doel, maar de Amerikaanse marine wist er ook een paar neer te halen. Volgens sommigen zonde van het geld, maar volgens Fred Douglas is het juist een waardevolle ervaring.
Een Amerikaanse destroyer van de Arleigh Burkeklasse lanceert een SM-6. Archiefbeeld. (Beeld: US Navy)
Ballistische raketten zijn er al sinds de Tweede Wereldoorlog. Ook het onderscheppen van korte afstand ballistische raketten wordt al geruime tijd gedaan, bijvoorbeeld tijdens de Golfoorlog. Marineschepen die dit type raketten uitschakelen, dat is iets dat pas sinds een jaar of tien mogelijk is.
Een variant op de ballistische raket, een die gericht is op schepen, is nog recenter. De techniek werd ontwikkeld in China, dat in een groot conflict in de Zuid-Chinese Zee de Amerikaanse vliegkampschepen op grote afstand wil houden. Die techniek kwam ook in Iran terecht.
De Iraanse Khalij Fars, hier in 2015, is een van de anti-schip ballistische raketten in het arsenaal van de Houthi's. Andere zijn de Asef (afgeleid van de Fateh) en de ASBM-variant van de Tankeel (Zoheir/Raad 500). (Foto: Fars Media Corporation, Creative Commons Attribution 4.0 International License)
In december waren het echter de Houthi-rebellen die vanuit Jemen de ballistische anti-scheepsraket voor het eerst inzetten. Deze lanceerden zij, zo meldde het Pentagon, op koopvaardijschepen in de Rode Zee. Bij die primeur bleef het niet: de Amerikaanse torpedobootjager USS Laboon onderschepte op 26 december drie van die wapens. Nooit eerder vertoond.
Daarna slaagden nog twee andere Amerikaanse torpedobootjagers dergelijke raketten te onderscheppen. Dat weerhield de Houthi's er niet van om nog meer ballistische anti-schipraketten af te vuren op koopvaardijschepen. Op 2 januari meldden enkele schepen bijvoorbeeld nog dergelijke raketten in zee te hebben zien belanden.
Speciale raket om een bewegend doel te treffen
Over de lanceringen en de onderscheppingen is weinig bekend. Om de situatie toch beter te begrijpen sprak Marineschepen.nl met KLTZ b.d. Fred Douglas. Douglas specialiseerde zich na een loopbaan bij de Marineluchtvaardienst in de verdediging tegen onder andere ballistische raketten.
Als expert op gebied van Integrated Air and Missile Defence (IAMD) was hij betrokken bij diverse programma's op dat vlak binnen de Nederlandse marine, maar ook daarbuiten. In zijn laatste functie in actieve dienst was hij hoofd van de afdeling IAMD bij Naval Striking and Support Forces NATO (STRIKFORNATO).
Fred Douglas in 2022, toen nog werkzaam bij de marine en geplaatst bij STRIKFORNATO. (Beeld: NAVO/ YouTube)
Hoewel het Amerikaanse ministerie van Defensie de ballistische raketten typeert als ballistische anti-scheepsraketten, worden daar vraagtekens bij gezet. Zo zou het gaan om short range ballistic missiles (SRBM) die worden gelanceerd op vaste coördinaten. Zij 'vliegen' volgens een voorspelbare boog richting hun geplande punt van impact, waar de Houthi's dan van hopen dat er een schip ligt.
"Wat ze écht hebben en kunnen, dat moet je halen uit militaire inlichtingen", zegt Douglas. "En die heb ik nu niet. Bekend is dat de Houthi's ballistische raketten hebben met een bereik van 500 km, ze hebben ook wel een keer zo'n raket met een bereik van 1.500 km gelanceerd."
"Het zou me niet verbazen als ze 'gewone' ballistische raketten lanceren op schepen. Want ballistische anti-scheepsraketten, dat is echt wat anders", zegt Douglas. "Ik ken de afstanden niet, maar hoe langer hij vliegt, hoe verder het doelschip vaart dus hoe meer de raket moet worden bijgestuurd."
Volgens sommige openbare bronnen hebben de ballistische anti-schipraketten zoals de Iraanse Khalij Fars een optische zoeker om richting het schip te vliegen. Het is echter onzeker of de Houthi's een van deze wapens hebben ingezet.
"Een elektro-optische zoeker op een SRBM is mogelijk. Op een ballistische raket die een groter bereik heeft, is dat weer lastiger, want dan moet de seeker de enorme hitte bij terugkeer binnen de dampkring, weerstaan. Hier zijn technische oplossingen voor, bijvoorbeeld een seeker met beschermkap die op het laatste moment opengaat."
Het belangrijkste is dat de raket voor en na lancering doelsupdates nodig heeft om het schip te kunnen vinden.
Een andere mogelijkheid voor targeting is een "outside sensor die updates geeft wat het doel doet. Zo'n sensor kan een satelliet, zijn, een drone, een ander schip, een vliegtuig of iemand op de wal. Maakt niet uit. Maar die info moet je nog wel tijdig overpompen naar de raket. Dat is nog een dingetje."
"En daarna het moeilijkste: de ballistische raket moet zichzelf corrigeren en bijsturen. Nou dat kunnen niet veel raketten. Als ze raketten hebben die dat wel kunnen, dan zit direct de Iraanse Garde bij die Houthi's om ze mee te helpen."
Zijn schepen geraakt door een ballistische raket?
Ondanks de claims dat de aanvallen werden uitgevoerd met ballistische anti-schipraketten (met dus geavanceerde targeting-mogelijkheden), misten veel raketten doel. Volgens openbare bronnen zijn meerdere koopvaardijschepen wel getroffen door een ballistische raket. Maar in alle gevallen lijkt de schade mee te zijn gevallen, iets dat waarschijnlijk beter past bij een drone-aanval.
Waren de raketten die misten dan toch geen ballistische anti-schipraketten en de wapens die wel doel troffen drones zoals de Samad-3? Douglas betwijfelt in ieder geval of schepen echt zijn geraakt door een ballistische raket. "De schade zou dan veel groter zijn", zegt Douglas. Dat heeft te maken met snelheid van zo'n raket, vele malen sneller dan het geluid, en de impact hiervan op een koopvaardijschip.
Het klassieke traject van een ballistische raket valt op te delen in drie fasen; boost, midcourse en terminal. SM-3 is vooral geschikt voor de midcourse-fase, andere wapens vooral in de terminale fase. (Beeld: Missile Defense Agency)
Welk type raket gebruikten de Amerikanen?
Het is niet bekend welk wapen de Amerikanen hebben gebruikt voor die verdediging. De Amerikaanse torpedobootjagers hebben twee types tegen ballistische raketten: de Standard Missile 3 (SM-3) en de nieuwere Standard Missile 6 (SM-6). Mogelijk is door Amerika met Standard Missile 2 (SM-2) gevuurd, een raket bedoeld om kruisvluchtwapens of antischeepsraketten te onderscheppen.
Het onderscheppen van vijandelijke raketten kan als de ballistische raket meerdere minuten in de ruimte vliegt (vanaf 100 km boven de aarde). Dat wordt een exo-atmosferische onderschepping genoemd. Een andere mogelijkheid is het treffen van de raket als het terugkeert richting aarde. Die onderschepping binnen de dampkring wordt een endo-atmosferische onderschepping genoemd.
"Exo-atmosferisch is bijzonder, op zee kunnen alleen de Amerikanen dat tot nu toe. Daar gebruiken ze de SM-3 voor", zegt Douglas. Onlangs had Israël de primeur om een eerste ballistische raket in de ruimte uit te schakelen. Dat gebeurde met de Arrow 3 die een raket van de Houthi's vernietigde. Die ballistische raket moest van Jemen naar Israël en dus een grotere afstand afleggen en vloog daardoor hoger, legt Douglas uit.
Raketten die door marineschepen worden gelanceerd hebben doorgaans een oorlogskop, deze spat uiteen. De SM-3 heeft een zogenaamde kill vehicle. Dit deel van de SM-3 moet de ballistische raket uitschakelen. Niet door ontploffing, maar door een botsing. Dat gebeurt in de ruimte. (Foto: Raytheon)
Maar Douglas denkt niet dat de onderscheppingen op zee zijn gedaan met een SM-3. Een ballistische raket met een kort bereik vliegt niet zo hoog en is ook maar even in de ruimte. Die hebben, zo schreef Douglas eerder in een LinkedIn-post, "een apogee (hoogste punt in de baan) van 125 km of minder (...). Voor een SM-3 wordt het dan lastig want deze exo-atmosferische onderscheppingsraket kan pas worden ingezet voor doelen die zich in ballistische baan voor langere tijd hoger dan 100km voortbewegen. SM-3 onderschepping is dus mogelijk, maar niet aannemelijk."
Bovendien moet de torpedobootjager "zich op het juiste moment in de meest gunstige positie voor de onderschepping hebben bevonden en dat voor alledrie de [ballistische raketten]."
"Ik denk dat het om endo-atmosferische onderscheppingen ging", zegt Douglas. "Dus of het waren 'gewone' subsone anti-scheepsraketten die de Amerikanen met een Standard Missile 2 hebben onderschept. En anders moet het wel SM-6 zijn geweest." Een endo-atmosferische onderschepping is bovendien gangbaarder. "Patriot doet dit al jaren met endo-atmosferische raketten, die zijn deels vergelijkbaar met SM-6."
Wat de SM-6 precies kan, is geheim, zegt Douglas. Het is echter geen wonderwapen, benadrukt hij. "Het is een fantastisch middel. Maar met een endo-atmosferische interceptor bescherm je een dorp, een haven, een vliegveld of schepen. Niet een land, zoals SM-3 of Arrow-3 dat kan."
"SM-6 is dus ook beperkt. Ook voor dit wapen moet je in een gunstige positie liggen", zegt Douglas. En dat is volgens hem ook een reden waarom niet alle ballistische raketten zijn uitgeschakeld. "Maar een belangrijke aanvulling van SM-6 is dat dat wapen ook tegen schepen gebruik kan worden, over enorm grote afstanden en met enorme snelheden."
"Ik spring van de hak op de tak hoor", verontschuldigt Douglas zich als hij ook een opmerking over de endo-atmosferische onderschepper Patriot wil maken. Want ook de Patriot heeft beperkingen. "Je leest in de krant dat de Patriot hypersonische raketten onderschept. Dat is deels waar. Patriot onderschept een hypersonisch gelanceerde missile in z'n laatste fase, waarbij de inkomende raket niet of nauwelijks hypersonisch meer vliegt. En dan moet ie ook nog bijna op de voet van de Patriot terechtkomen. De footprint van de Patriot is net zoals bij SM-6 beperkt."
Duur?
Terug naar de onderscheppingen door de Amerikanen. Een veelgehoorde opmerking is dat de kosten van een ballistische raket vele malen lager zijn dan die van een Standard Missile 3 of Standard Missile 6 die miljoenen kosten. "Ja dat gaat om grote verschillen", erkent Douglas. "Als je alleen naar het kostenplaatje kijkt, is het altijd verliezen voor een land dat deze onderscheppingsraketten gebruikt."
"Maar de Amerikanen leren hier heel veel van. Daar ben ik absoluut van overtuigd. Er is geen betere manier om je systemen te testen dan in het echt."
Ballistische anti-scheepsraket gaat niet meer weg
Hoe ziet de toekomst er uit? De ballistische anti-schipraket gaat niet meer weg. "Ik denk dat dit vaker gaat gebeuren", zegt Douglas die vooral ontwikkelingen ziet in landen, niet bij proxy-groepen. "China, Iran. Iedereen is er mee bezig en dat doen ze met name om vliegkampschepen aan te kunnen pakken."
De verdediging tegen dit soort wapens komt langzaam op gang. Douglas: "De wil is er wel in Europa, maar we moeten nog aan de slag. En ik denk dat we goedkopere raketten kunnen ontwikkelen dan de huidige Amerikaanse wapens, waardoor we direct ook minder afhankelijk worden van één land. Maar voorlopig lopen we 10 jaar achter. We hebben in een roes geleefd. Oorlog welnee, dat gaat niet gebeuren, werd lang gedacht. Dat veroorzaakte die achterstand, maar ik verwacht dat we in Europa met net zo'n raket gaan komen."
Douglas ziet Duitsland een voortrekkersrol pakken: "Duitsland heeft als eerste Europese NAVO-land de Arrow-3 aangekocht, is samen met andere landen zoals Nederland bezig met de ontwikkeling van hypersone raketten en ook de middelen om ons hiertegen te verdedigen. Het Duitse Diehl is bijvoorbeeld hard op weg met de ontwikkeling van een Europese alternatief tegen super- en hypersone raketdreiging."
Betekent dit dat Europa goed beschermd is tegen ballistische en hypersone raketten? Douglas denkt van niet: "We kunnen Nederland op dit moment niet verdedigen tegen een uit bijvoorbeeld Rusland of Iran gelanceerde ballistische raket of hypersone kruisraket, terwijl steeds meer landen dit soort wapens hebben. En raketten zoals Patriot en SM-6 zijn slechts een deel van de militaire puzzel. Wil je grote gebieden, landen, beschermen, dan heb je een exo-atmosferische interceptor nodig." Europa zou met de ontwikkeling daarvan moeten aanvangen, vindt Douglas.
Kort na afname van het interview is Fred Douglas bij Thales in dienst getreden. Douglas deed de uitspraken in dit interview op persoonlijke titel.
Auteur: Jaime Karremann Jaime is oprichter van Marineschepen.nl en heeft meer dan 1.500 artikelen geschreven over uiteenlopende marine-onderwerpen. In 2017 gaf hij zijn non-fictieboek In het diepste geheim uit en later onderzeebootthriller Orka. Voor Jaime fulltime met deze site aan de slag ging, werkte hij ruim 12 jaar bij de marine, waarvan het grootste deel in een burgerfunctie. Jaime studeerde Communicatie in Groningen.
