Dik 112 jaar voer de Nederlandse Onderzeedienst met alleen mannen op onderzeeboten. In januari vorig jaar stapten de eerste vrouwen aan boord als bemanningslid voor een pilot van een jaar. Vanaf vandaag is het officieel: de Onderzeedienst vaart gemengd.
KPLTD Marieke van Dijk: "De bemanning op een onderzeeboot is een hecht team." In de tijd dat Van Dijk aan boord van de Zeeleeuw was, had de NAVO-oefening Dynamic Guard (vanuit Bergen) plaats. De langste reis die ze met een onderzeeboot maakte was een reis van negen weken. (Foto: Jaime Karremann/ Marineschepen.nl)
LTZ2OC Sitara Hartsteen (35) en KPLTD Marieke van Dijk (25) reageerden niet echt enthousiast op de vraag of ze bij de Onderzeedienst wilden komen werken. Voor Van Dijk was dat in november 2018, toen ze een mail opende die naar meer marinevrouwen was gestuurd. Ze werkte toen al zeven jaar bij de marine en was op het M-fregat Zr.Ms. Van Amstel onder andere verantwoordelijk geweest voor de Goalkeeper.
"Ik wilde in eerste instantie liever niet naar de Onderzeedienst," zegt ze vandaag bij de Onderzeedienst op Steiger 19 in Den Helder. "Voor m'n gevoel zou ik inbreken in een bepaalde cultuur."
Hartsteen werkte toen al vijftien jaar 'bij de baas' en gaf les op het Koninklijk Instituut voor de Marine (KIM) in maritieme operaties. Haar eerstvolgende stap zou Hoofd Operationele Dienst (HOD) zijn aan boord van een fregat, nadat ze eerder op o.a. de Zuiderkruis had gevaren als wachtsofficier en later commandocentrale officier was op LCF Zr.Ms. Evertsen.
"Waarom komt die vraag nu?" vroeg ze zich af toen Groepscommandant Onderzeedienst KTZ Herman de Groot het onderwerp aansneed. Jaren eerder had ze aangegeven interesse te hebben, maar inmiddels richtte zij zich vanzelfsprekend op haar loopbaan boven water. "Als ik naar de Onderzeedienst zou gaan, zou ik, omdat ik er geen ervaring had, op carrièregebied twaalf jaar terug in de tijd gaan."
Toch besloten ze allebei om 'ja' te zeggen en stapten op een bepaald moment aan boord van een onderzeeboot. Hartsteen: "Ik dacht: 'Als ik dit doe en het lukt, is het supertof''." "Wie kan zeggen dat ie op een onderzeeboot werkt," bedacht Van Dijk zich uiteindelijk. "Hoe gaaf is het om dat werk te doen!"
LTZ2OC Sitara Hartsteen, even bij de aanvalsperiscoop. Zij is nu weer wachtsofficier, een functie die zij jaren terug ook had, maar nu wel op een onderzeeboot. (Foto: Jaime Karremann/ Marineschepen.nl)
Bijzonder
En ze hebben geen spijt van hun besluit. Al waren niet alle momenten even makkelijk.
Marieke van Dijk hoorde bij de eerste groep vrouwen. Op een ochtend in januari in 2019 was voor haar het moment dat ze zich moest melden op haar nieuwe plaatsing, Zr.Ms. Zeeleeuw. "Ik was alleen," herinnert ze zich, "en ik ben gewoon aan boord gegaan. Daar werd ik verwezen naar m'n nieuwe leidinggevende, een sergeant. Ik had m'n nette uniform aan, dat waren ze niet gewend."
Vanaf het begin was het gelijk goed. "Mijn team is heel openminded en ik werd niet aangekeken omdat ik vrouw ben. De eerste dag op zee was wel even uitzoeken. Je slaapt in hetzelfde verblijf als mannen, dus hoe doe ik dat met omkleden? Na wat overleg waren we er snel uit en al snel was het heel gewoon. Net als douchen. En ja, er zijn weleens collega's in de ruimte voor de douche als ik er in m'n ondergoed sta, maar dat maakt niemand wat uit. Mij ook niet."
"En in de zomer loopt iedereen op het strand in zwembroek of bikini, dan is het ook allemaal geen probleem," zegt Sitara Hartsteen. "Iedereen wil een beetje privacy, ongeacht geslacht."
Zij werkt sinds oktober bij de Onderzeedienst. "Men was er toen al veel meer aan gewend. Maar ik heb wel opmerkingen gekregen van 'Jij wordt zeker ook de eeste vrouwelijke commandant?' Dat staat helemaal niet vast, zeg ik dan, ik moet door dezelfde hoepeltjes heen als ieder ander."
Beide onderzeebootvrouwen voelen zich inmiddels onderdeel van het team. Van Dijk: "Het is veel hechter dan op een bovenwaterschip. Op een fregat zie je veel meer groepjesvorming, hier helemaal niet. Mijn eerste ervaring in een buitenlandse haven was vorig jaar in Bergen, Noorwegen. Je slaapt dan in een hotel en je kan dan makkelijk mensen vergeten, maar dat gebeurde niet. Iedereen werd gevraagd en ging mee. Het was een mooi feestje, ik had dit niet eerder meegemaakt, ik vond het helemaal fantastisch."
Ook Hartsteen ziet de sfeer aan boord als het meest positieve. Zr.Ms. Dolfijn had het SARC 4-examen afgerond, nadat de boot gemoderniseerd was. "We stonden op de steiger met de hele bemanning in een cirkel en dat was machtig, dan voel je hoe hecht die club is."
Hartsteen en Van Dijk tussen de torpedobuizen in de boegbuiskamer. (Foto: Jaime Karremann/ Marineschepen.nl)
Flipper
Hoe ervaren de twee vrouwen ook waren, ze moesten net als ieder ander die op een onderzeeboot begint, vanaf vrijwel nul beginnen. Voor Van Dijk was veel nieuw. "Met een Combat Managementsystem, sensoren en torpedo's had ik nooit gewerkt. Maar zelfs het praaien [omroepen, JK] gaat anders op een onderzeeboot."
Ook op navigatiegebied is veel anders dan op een fregat, waar je altijd naar buiten kan kijken en het vergeleken met een onderzeeboot een stuk makkelijker is om te bepalen waar je bent. "Mijn specialisatie als CCO was onderzeebootbestrijding en soms is het wel handig als je weet wat er aan de andere kant gebeurt. En die kennis heb ik wel kunnen gebruiken in voorbereidingen op een oefening."
Van onderzeebootmannen en -vrouwen wordt echter meer verwacht dan alleen kennis binnen je eigen vakgebied. Ieder bemanningslid moet de hele boot kennen en weten wat hij/ zij in noodsituaties moet doen. "Je moet alle procedures weten, veel weten van de platformsystemen, je moet bijvoorbeeld weten welke afsluiters je dicht moet zetten in bepaalde situaties," zegt Van Dijk. Van jonge bemanningsleden wordt verwacht dat ze in korte tijd heel veel over de boot leren, dan volgt een eerste examen en als ze slagen krijgen ze de felbegeerde flipper. Van Dijk haalde na tien maanden haar flipper, en dat is snel. Ze is bovendien de eerste vrouw in Nederland met het bekende onderzeebootinsigne.
"Ik heb het afgelopen jaar veel gevaren en kreeg ook de tijd om af te oefenen. Dat was in het begin erg wennen, je moet aan de hand van een afoefenboek laten zien wat je weet en kan. Bijna vervelend was het zelfs, maar op een gegeven moment vielen de puzzelstukjes in elkaar en toen ging het makkelijker," zegt de korporaal TD.
Zwaar
Voor de vrouwen bij de Onderzeedienst mochten, moesten ze eerst de aanvullende onderzeedienstkeuring doen. "Dat was wel pittig," zegt Marieke van Dijk. De fysieke tests richt zich vooral op wat je lichaam kan hebben in noodsituaties, waarin je bijvoorbeeld moet ontsnappen uit de onderzeeboot. Daar werden de longen van de dames voor getest, onder andere tijdens een fietstest.
In normale omstandigheden is het leven aan boord van een onderzeeboot fysiek niet zwaar. De lucht is er natuurlijk niet bepaald goed, maar van je conditie of spierkracht hoef je het niet te hebben. De nadruk ligt veel meer op mentaal vlak en ook dat kan z'n tol eisen.
Hartsteen: "Ik had in het begin vooral veel moeite met slapen, ik had drie dagen geen oog dicht gedaan. Je moet zoveel weten en dan lig je in bed en moet je zoveel verwerken. Later ging dat veel beter en had ik meer rust. Maar ik merkte dat mensen om mij heen het idee kregen dat ik dingen heel snel oppikte. Daardoor kreeg ik eerder nieuwe examens. Maar ik ben geen robot die alles in een keer onthoudt, dus we moesten even zoeken naar het juiste tempo."
"Het dagelijkse ritme op zee van zes uur op en zes uur af, was ook pittig," zegt Van Dijk. "het is heel vermoeiend en dat heeft dan weer effect op je humeur. Maar je leeft met veel mensen in een kleine ruimte, dus je moet opletten dat je niet bot wordt. En uiteindelijk na drie, vier reizen, ben ik aan het ritme gewend."
Ondertussen werd de druk aan boord opgevoerd, want de Zeeleeuw werd ingezet voor de Submarine Command Course (SMCC, de commandantenopleiding). "Toen ben ik mezelf wel tegengekomen. Ik merkte dat ik m'n grens moest bewaken en weten wanneer ik rust nodig had. Ik zat toen ook ineens in een andere rol, dit keer in de commandocentrale. 'Waar ben ik aan begonnen' dacht ik een paar keer. Maar uiteindelijk weet je steeds meer, kan je steeds meer, je kan wat toevoegen aan het team en gaat het steeds beter. Als ik in mijn vertrouwde wereldje was gebleven, had ik dit nooit meegemaakt."
Marieke helpt even een handje mee met goederen laden. (Op zee wordt geen alcohol gedronken, maar is wel aan boord voor in buitenlandse havens.) (Foto: Jaime Karremann/ Marineschepen.nl)
Geen verrassing
Een jaar nadat Van Dijk en collega's aan boord stapten als de eerste vrouwelijke bemanningsleden in de Nederlandse onderzeebootgeschiedenis, kijkt Groepscommandant KTZ Herman de Groot tevreden terug: "Het was succesvol," zegt De Groot in de kajuit. "Maar dat heeft me ook niet verbaasd. Het ging nooit om aan te tonen of vrouwen aan boord van onderzeeboten kunnen varen, het ging om of het lukte om vrouwen een geïntegreerd onderdeel van de bemanning te vormen, terwijl we afweken van de regels die we in de jaren '80 hadden bedacht toen we boven water met vrouwen gingen varen. Dus regels als gescheiden accommodatie, sanitair, etc.."
"Beide bemanningen hebben nu reizen gedaan met een aantal vrouwelijke bemanningsleden. De leefregels voldoen." De Groot heeft zelf ook een kijkje genomen aan boord tijdens de reizen: "Het was heel ontspannen. Ik let dan echt op hoeveel humor is er in zo'n bemanning? Hoe gaan ze met elkaar om? Op de allereerste reis zag je al voorbeelden dat het gewoon heel goed ging. En dat verbaasde me ook niks. De huidige jonge generatie kijkt heel anders naar diversiteit dan mijn generatie deed."
"De privacymaatregelen die we genomen hadden, waren extra gordijntjes ophangen en douchegordijntjes vervangen door douchedeurtjes, veel meer dan dat hebben we niet gedaan. En het grappige is, die aanpassingen worden ook door de mannen gewaardeerd. Niet dat ze er ooit een probleem mee hadden, maar nu het er toch is, is het wel prettig."
Dat vrouwen bij de Onderzeedienst zouden gaan varen, was al jaren geleden besloten, maar dat zou pas kunnen -zo was de gedachte- als op de nieuwe onderzeeboten ruimte gemaakt zou zijn voor gescheiden accomodatie en gescheiden sanitair. De plannen raakten echter in een stroomversnelling toen het Korps Mariniers opengesteld werd door vrouwen en Canada en Australië, landen met een vergelijkbare onderzeebootcultuur, merkten dat gescheiden voorzieningen averechts werkten. Het huidige on-of-the-crew-concept bleek de oplossing.
"En dat gaat zelfs zo ver," zegt De Groot, "dat de vrouwen nu terugkoppelen: je moet ook op de nieuwbouw boten doorgaan in dit concept. Als je een geïntegreerd onderdeel wil zijn van de onderzeebootbemanning, dan moet je alles wat je kan gelijk trekken. Dus mijn insteek is, en dat heb ik ook geadviseerd aan de admiraal, dat we ook voor de nieuwbouw niet teruggaan naar gescheiden voorzieningen."
Meer vrouwen, veel impact
Een jaar geleden begon de Onderzeedienst met zes vrouwen. "We hebben er nu vijf aan boord, ik praat dan niet over de vrouwen bij de staf van de Onderzeedienst, want die hebben we al jaren," zegt De Groot.
"Defensie hoeft geen 50 vrouwen te werven. Het gaat maar om kleine aantallen. Vijf klinkt weinig, maar dat is wel 10% van een bemanning," zegt De Groot. De Onderzeedienst kan extra personeel wel gebruiken, net als de rest van Defensie, kampt de marine met een groot personeelstekort. Maar er komt verlichting voor de huidige bemanningen, er komen meer vrouwen aan. De Groot: "Een aantal had gehoord dat de Onderzeedienst was opengesteld. Die staan in de voorverwarming bij werving. Zij wachtten tot het officieel was en dat is het nu, dus nu kan de werving beginnen."
"Ik raad het iederéén aan," antwoordt Hartsteen op de vraag of ze meiden die dit lezen zou aanraden om bij de Onderzeedienst te solliciteren. "Mannen én vrouwen. Maar voor vrouwen: ja je zit redelijk op elkaar, je hoeft als vrouw niet bang te zijn om anders behandeld te worden. Als je er bij zit, hoor je er echt bij."
Van Dijk: "Het verbreedt juist je wereld. Voor mij was het in ieder geval een verbreding door in deze ook voor de marine andere cultuur te werken."
"Wees dus niet bang om die cultuur in te stappen," zegt Hartsteen, "ik denk dat er geen plek is waar je gelijker behandeld wordt dan op een onderzeeboot. Want door het hele afoefensysteem en kennis is macht, wordt iedereen gelijk behandeld. Als je nog niks weet, moet je veel leren. Los van of je man of vrouw bent."
"Ik denk dat de marine sowieso een toffe ervaring is. Maar ook door de onderlinge band die er is, kan je nergens anders dan bij de Onderzeedienst zo'n ervaring opdoen."
