In de twee zeeën die grenzen aan Oekraïne is het beeld bijna hetzelfde: de Russische marine is er heer en meester. Vanuit zee kan de Russische marine zorgeloos kruisvluchtwapens lanceren en hoeven de vele landingsschepen geen serieuze tegenstand te vrezen. Het heeft niet veel gescheeld of dat was anders.
Lancering van een Neptune tijdens een test in 2019. Met dit wapen had de Oekraïense verdediging, ook zonder marineschepen, de Russische vloot op grote afstand kunnen houden. (Foto: Oekraïense ministerie van Defensie)
Update
Dit artikel werd geschreven in maart 2022. Een kleine maand later werd het Russische vlaggenschip van de Zwarte Zeevloot tot zinken gebracht met twee Neptune antischiprakketten. De Moskva, met nog oude radars uit de jaren ‘70 had geen kans tegen deze moderne wapens.
Eind oktober werd de Russische vloot in en rond Sebastopol aangevallen door weer andere moderne wapens. Lees hier meer over de aanval op Sebastopol in oktober 2022. En was deze wel zo historisch?
De Oekraïense marine werd in de eerste uren van de oorlog vernietigd. Wat de Russen niet vernietigden, werd door de Oekraïense marine zelf vernietigd. Het dertig jaar oude Krivakklasse fregat Hetman Sahaidachny, vlaggenschip van de Oekraïense marine, werd in de eigen haven door de bemanning tot zinken gebracht om te voorkomen dat het schip in Russische handen zou vallen.
In de weken daarna konden de Russische marineschepen ongestoord tientallen kruisvluchtwapens tot ver landinwaarts lanceren, doelen aan de kust beschieten, amfibische landingen uitvoeren bij Marioepol (Zee van Azov) en dreigen met amfibische landingen bij Odessa (Zwarte Zee). Oekraïne kan niets anders doen dan lijdzaam toekijken en de verdediging in Odessa en op andere plaatsen langs de Zwarte Zee versterken. Die verdediging kan daardoor niet ergens anders worden ingezet. En gelet op hoe de Russische marine de landingsschepen inzet (zichtbaar voor openbare satellieten, zichtbaar bij de Krim of voor de kust van Odessa), hecht Rusland hier ook waarde aan.
Vervanging van een oude vloot
Het had echter niet veel gescheeld of Oekraïne had wel meer kunnen doen tegen de Russische marine.
De Oekraïense marine bestond na het einde van de Koude Oorlog vooral uit een vloot van oude Sovjetschepen. Die schepen moesten dringend vervangen worden, maar de marine werd verwaarloosd en lang werd vooral gepraat, terwijl het land wel de industrie had om te bouwen. In Mykolaiv, Oekraïne, waren bijvoorbeeld twee bekende marinewerven gevestigd waar ten tijde van de Sovjet-Unie vele bekende Sovjetmarineschepen gebouwd. Zo gleden er de vliegkampschepen van de Kuznetsovklasse (en dus ook hete eerste Chinese vliegdekschip) van de helling, de bekende Moskvaklasse helikoptercarriers werden er gebouwd, de Kievklasse vliegkampschepen en de Slavaklasse kruisers waarvan de Moskva dagelijks Odessa bedreigt, zijn gebouwd in Oekraïne.
Maar die activiteiten bleken voor het nieuwe Oekraïne verleden tijd. Sinds het begin van het millennium werd geprobeerd om de Oekraïense marinebouw weer op te starten. Diverse voorstellen werden gedaan, maar haalden het niet of pasten niet in het krappe budget. Pas in 2009 was een nieuw korvet ontworpen, Project 58250, de Volodymyr Velykyiklasse. Dit moest een moderne klasse van vier schepen worden, waarvan het laatste schip in 2021 moest worden opgeleverd. In 2010 werd het staal gesneden, maar de oude Zwarte Zee Werf kwam na jaren stilstand moeilijk op gang. Toen de eerste secties gebouwd waren, viel Rusland in 2014 Oekraïne binnen.
Model van het korvet 58250. Het schip moest 112 meter lang worden en een waterverplaatsing van 2650 ton krijgen. In de oorspronkelijke plannen zou dit schip wapens en sensoren uit Frankrijk, Italië, Zwitserland en Duitsland krijgen. Maar veel landen waren terughoudend. (Foto: Oekraïense ministerie van Defensie)
Styx-kustbatterijen
De Oekraïense marine was in 2014 aan het begin van een lang herstel, maar kreeg een gigantische dreun door de oorlog op het schiereiland de Krim. Want een groot deel van de Oekraïense marine bevond zich op de Krim. Twaalf van de zeventien grotere marineschepen in Sebastopol werden in beslaggenomen door de Russen. De schepen die later terugkeerden, kwamen verwaarloosd en zonder wapens terug.
Ook de enige Oekraïense onderzeeboot Zaporizhzhia (een oude Foxtrotklasse onderzeeboot) werd door Rusland in beslaggenomen. Onderzeeboten zijn bij uitstek assets waarmee een amfibische aanval voorkomen of afgeslagen kan worden, maar de Oekraïense basis was met één Sovjetboot al flinterdun. De Oekraïense onderzeedienst is daarna nooit meer tot leven gekomen.
Misschien belangrijker nog was dat de Rubezh kustbatterijen (met Termit antischipkruisvluchtwapens, beter bekend als Styx) die Oekraïne nog had, verloren gingen. Deze grote antischipwapens stamden weliswaar uit de jaren '60, maar de levensduur kon verlengd worden tot 2028. Nu is de Styx een oude missile, maar deze batterijen had Oekraïne nu graag gehad.
Het korvet in aanbouw in 2017
Europese landen wilden geen wapens leveren
Met de oorlog in het oosten van Oekraïne in 2014 werd de verouderde Oekraïense vloot gedecimeerd, maar ook de opbouw van de nieuwe vloot werd verstoord. Ondanks dat in Oekraïne en in het Westen duidelijk was geworden, dat de Russische dreging reël was, bleek het voor Oekraïne lastig om aan wapens te komen, zo zei de toenmalige opperbevelhebber van de Oekraïense krijgsmacht Viktor Muzhenko. Daar had vooral de eerder genoemde klasse korvetten last van. "Aanzienlijke financiering is toegewezen voor de bouw van het korvet. Maar het is lastig voor onze industrie om dit korvet te voltooien. Het meest gevoelige punt is importvervanging. Daarom is de tijd vertraagd", zei Muzhenko in 2017 tegenover Ukrinform (vertaling Google).
De Oekraïense marine had tijdens de ontwerpfase al overwogen om Russische wapens en sensoren aan te schaffen. Dat was goedkoper, maar de prestaties zouden er minder door worden, schatten de ontwerpers in. De Europese route was echter niet zo eenvoudig. "De situatie is vooral problematisch met betrekking de wapensystemen van deze klasse. We hebben dergelijke systemen nog niet, we moeten ze kopen. Maar er zijn geen politieke beslissingen van andere landen om dodelijke wapens over te dragen of te verkopen. Dit zijn luchtverdedigingssystemen systemen, artilleriesystemen en raketsystemen", zei Muzhenko.
De schepen werden niet afgebouwd, maar de Russische dreiging bleef maar toenemen en de kleine nieuwe patrouillebootjes met machinegeweren waren natuurlijk ook de oplossing niet. Om toch een eventuele Russische aanval het hoofd te kunnen bieden, bestelde Oekraïne in 2020 vier Turkse Adaklasse korvetten. Maar ook voor die korvetten bleek de bewapening een probleem. Uit gesprekken met onder andere Zweden voor de RBS 15 bleek dat Europese landen niet zaten te springen om Oekraïne te bewapenen. Frankrijk zou de Exocet wel willen leveren, maar toch bleef het stil.
Niet alleen Zweden en Frankrijk waren uiterst terughoudend in het exporteren van wapens en sensoren aan Oekraïne. Vanaf 2014 tot 2017 leverde alleen Litouwen wapens (geweren, munitie, anti-tankwapens) aan Oekraïne. Vooral Duitsland en de VS (in 2014 president Obama) waren tegenstander van de levering van wapenexport naar Oekraïne en veel landen volgden dit beleid. Pas in december 2017 keurden de VS de eerste bestelling van 210 Javelin anti-tankwapens goed, ook exporteerde de VS patrouilleboten, radars en Humvee's. Duitsland bleef tot vlak voor de Russische invasie tegenstander van wapenexport naar Oekraïne.
Mykhailo Samus, directeur van een Oekraïens onderzoeksnetwerk, sprak van een impliciet wapenembargo tegen Oekraïne: "Je hebt daar interessante dingen: je levert wapens, militair materieel en technologie aan het agressorland, terwijl Oekraïne sinds 2008 verbannen is van militaire bevoorrading en van alle contacten van militair-technische aard. Dit was toen een impliciet embargo tegen Oekraïne, aangezien Oekraïne tijdens de Georgisch-Russische oorlog wapens leverde aan Georgië. Sindsdien is er niets veranderd: Europa – ik bedoel West-Europa – levert ons (Oekraïne, – red.) niets van dit soort."
Overigens was bekend dat Europese landen hadden afgesproken de exportvergunningen naar Oekraïne te herzien, nadat in februari Oekraïense regeringstroepen in februari 2014 een demonstratie hardhandig hadden neergeslagen, met 25 doden tot gevolg. Ook in de periode daarna werd de situatie grimmiger en werd door de EU besloten om vooral de export van militaire middelen die gebruikt kunnen worden om de bevolking te onderdrukken aan banden te leggen.
Maar ook nadat duidelijker werd dat de dreiging echt uit Rusland kwam, bleven landen niet bereid om Oekraïne wapens te verkopen. De reden dat deze Europese terughoudendheid zich aanhield laat zich raden: veel landen wilden Duitsland, de VS of Rusland niet boos maken, tegelijkertijd hadden veel landen goede economische banden met Rusland. Rusland hield zelf goed in de gaten welke landen Oekraïne van wapens wilden voorzien. Ondertussen exporteerden, ondanks het wapenembargo, Europese landen wel militair materieel naar Rusland tot zeker 2020.
De Neptune P-360. (Beeld: Zwarte Zee Werf)
Zelf ontwikkelen
Oekraïne zat ondertussen niet stil. Oekraïne werkte aan een nieuwe marine voor 2035, gebaseerd op het model van de Zweedse marine. En bijvoorbeeld de Oekraïense rakettenbouwer Luch kreeg opdrachten om wapens te produceren. Zo ontwierp Luch het Skif antitankwapen, dat nu met succes wordt ingezet tegen Russische wapens. In 2014 had Luch de opdracht gekregen om een vervanger van de Termit antischipkruisvluchtwapens te maken. Op basis van de bestaande Russische Kh-35 werd de Neptune ontwikkeld. Van dit wapen, dat in een ander artikel van Marineschepen.nl uitgebreider is beschreven, werd het eerste systeem vorig jaar overhandigd aan de Oekraïense strijdkrachten.
Het is onbekend hoeveel Neptunes er nu in gebruik zijn genomen, maar ze zijn voor zover bekend niet ingezet.
Overigens waren er tegelijkertijd nog andere wapens in ontwikkeling, zoals de supersone Bliskavka raket. Dit wapen, sinds 2012 in ontwikkeling bij het Oekraïense bedrijf Ivchenko-Progress, moest een air-to-surface missile worden en zou een variant voor schepen krijgen.
De Russische amfibische vloot gisteren aan de horizon van Odessa, een ideaal doelwit voor de Neptune. (Beeld: Twitter)
Ondanks de razendsnelle ontwikkeling met de beperkte middelen van eigen antischipwapens, zag Oekraïne in dat de Russische aanval mogelijk te snel kwam voor het land de kustverdediging op orde had. In november 2021 vroeg Oekraïne de VS daarom of het Harpoon antischipkruisvluchtwapens kon aanschaffen.
Voor het antwoord kwam, vielen de Russen binnen. Misschien zag Moskou dat als langer gewacht zou worden met een invasie, Oekraïne dankzij eigen ontwikkelingen en import uit het Westen, een niet te nemen horde zou worden voor de Russische krijgsmacht. Op zee en aan de kust was Rusland Oekraïne in ieder geval te snel af.
