Volgens Griekse media heeft Turkije de Turkse marineschepen opdracht gegeven om terug te keren naar de havens. Sinds de aankondiging van Turkije dat het met een schip onderzoek zou gaan doen, is de spanning in de Egeïsche zee hoog.
Met de terugtrekking van de Turkse vloot is er kans op ontspanning, maar Turkije lijkt nog niet van plan om van het bodemonderzoek af te zien.
Het Turkse fregat TCG Gelibolu (Gabyaklasse), een voormalig fregat van de OH Perryklasse, op archiefbeeld in de Middellandse zee tijdens een NAVO-oefening in 2019. (Foto: Hans van Pijkeren/ Koninklijke Marine)
Update maandagochtend: de Griekse marine zou op zee blijven, omdat Athene rekening houdt met dat de Turkse terugtrekking een tactische manoeuvre kan zijn. Turkse media melden dat ook Turkije gaat oefenen met het Amerikaanse eskader van vliegkampschip USS Dwight D. Eisenhower.
Er valt weinig met zekerheid te zeggen over de huidige situatie op zee. Er wordt wel veel geschreven in Griekenland en Turkije over de kwestie, maar van officiële zijde is er weinig berichtgeving (en dan nog is dat niet altijd betrouwbaar). Wat wel zo goed als zeker is, is dat het Turkse onderzoeksschip Oruç Reis nog bij de Turkse badplaats Antalya voor anker ligt, althans, dat meldt de AIS-transponder van het schip. En dat ondanks het bericht op Twitter van de Turkse ambassade in Washington dat het schip met onderzoeken is gestart.
Turkije heeft de plannen dus nog niet doorgezet, maar er is nog even tijd voor Ankara. Immers, in de oorspronkelijke Navtex (bericht aan zeevarenden) werd het onderzoek aangekondigd voor de periode 21 juli en 2 augustus.
Mogelijk maakt Turkije niet alleen een pas op de plaats, maar zet het land ook een stap terug.
Zaterdagavond meldden Griekse media dat Turkije de marineschepen die sinds de aankondiging op zee waren, naar de havens laat terugkeren. Dat zou een belangrijke stap naar deëscalatie van het conflict zijn. Maar vanuit Turkije is er nog geen officiële bevestiging van een terugtrekking.
Tweet Turkse ambassade in Washington met foto's van de Oruç Reis. Deze tweet werd later verwijderd. (Bron: Twitter)
Er waren berichten dat Griekenland de vloot ook terugtrekt, maar die werden maandagochtend weer tegengesproken in Griekse media. Athene zou niet helemaal gerust zijn of de Turkse terugtrekking echt bedoeld zou zijn als deëscalatie of dat het een tactische terugtrekking is in de hoop dat de Griekse marine ook huiswaarts zou keren, om dan alsnog weer naar zee te gaan. Hier uit blijkt maar weer dat er weinig vertrouwen is tussen beide landen, maar ook over de diplomatieke betrekkingen sinds woensdag tussen Turkije en Griekenland.
Het ziet er naar uit dat Griekenland de schepen dus nog even op zee houdt. Eerder op zaterdag meldden Griekse media dat Athene de vloot nog tot bijna een maand op zee wil houden, tot 20 augustus. Die datum heeft weer te maken met een andere aankondiging, namelijk van Turkse raketlanceringen op 18 augustus.
Afgelopen woensdag: bijna oorlog
Tussen Griekenland en Turkije is er al tijden spanning (ook oorlog, maar dat is van langer geleden). Woensdag had Turkije de eerder genoemde aankondiging over onderzoek door de Oruç Reis en twee andere schepen verstuurd. In een mum van tijd stuurden beide landen hun marineschepen naar zee en leek een confrontatie aanstaande. Turkije zou zo'n twintig marineschepen in de regio hebben gehad, Griekenland had alle verloven ingetrokken en ook een vloot in zee. Een conflict ter zee werd dankzij bemiddeling van de Duitse bondskanselier Angela Merkel. Zij belde de regeringsleiders in Athene en Ankara om een confrontatie tussen beide marines te voorkomen.
Meer over dit incident: Clash Griekse en Turkse marines op laatste moment afgewend
Navtex-oorlog
Toen Turkije middels een Navtex bekendmaakte dat ten zuiden van Griekse eiland Kastellorizo onderzoek zou worden gedaan, stuurden niet alleen beide landen marineschepen naar het oostelijke deel van de Egeïsche Zee, ook bracht Griekenland een Navtex uit en meldde dat een 'ongeautoriseerd station' (het Turkse station dus) een onrechtmatig bericht aan zeevarenden had uitgebracht. Griekenland riep zeevaarders op het Turkse bericht te negeren.
Donderdag volgde echter een nieuwe Turkse Navtex, dit keer over een kleiner gebied, tussen het beoogde onderzoeksgebied en Kastellorizo in. En dit keer ging het om een raketlanceringen: "NAVY ROCKET TEST FIRINGS", zo lichtte de Navtex toe. Deze moeten plaatsvinden op 18 augustus van zes uur t/m 1500 uur (zulu-tijd).
Direct was er onduidelijkheid over of het ging om een Turkse oefening of om pesterijen middels Navtex. Want eerder had Cyprus voor precies dat gebied (A) en op dat tijdstip al lanceeroefeningen aangekondigd per bericht aan zeevarenden, Cyprus had bovendien nog een gebied (B) lanceringen aangekondigd, maar dan op 6, 14 en 27 augustus. Hoewel gebied A vrij klein is, 40 bij 40 km, is het goed mogelijk dat Cyprus zelf geen lanceerplannen heeft. Temeer omdat de Cypriotische marine niet over marineschepen met raketten beschikt, anders dan mobiele raketten zoals Spike. Volgens sommige Turkse en Cypriotische media gaat het om een oefening van de Russische marine.
Waarschijnlijk heeft de Turkse marine zelf geen oefenplannen, maar wilde het Turkse station door de Navtex te versturen laten weten dat zij gerechtigd zijn om over dit zeegebied berichten te versturen.
Turkse oefeningen zijn er wel geweest. Zo deelde zaterdag het Turkse ministerie van Defensie op Twitter beelden van een oefening met F-16's bewapend met raketten. Deze zouden twee dagen na de eerste Navtex boven de Middellandse Zee hebben geoefend.
Eén van de onderwerpen in het conflict tussen Griekenland en Turkije betreft de territoriale wateren. De huidige zes-mijls territoriale wateren van Griekenland (blauw) en Turkije (rood), in de Egeïsche Zee. Volgens het United Nations Convention on the Law of the Sea (UNCLOS) is een uitbreiding naar 12 mijl mogelijk, hetgeen zou resulteren in een bijna Griekse Egeïsche Zee en dat is uiteraard tegen de zin van Turkije. (Bron: Wikipedia.org)
Frankrijk en de VS
Andere oefenplannen zijn er ook, maar dan vanuit Griekenland met de Amerikaanse marine. Door sommigen op social media ten onrechte gemeld als een grootschalige oefening tussen de Griekse en Amerikaanse marines. Dat is onjuist, maar het Amerikaanse vlootverband bestaande uit dertien marineschepen onder leiding van vliegkampschip USS Dwight D. Eisenhower zal wel ten zuiden van Kreta, op weg naar het westen van de Middellandse Zee, oefenen met Griekse vliegtuigen. Deze oefening stond al vast, maar dan na 2 augustus. Dat zal nu eerder gebeuren.
Is het steun vanuit de VS? Misschien. Er was wel enige support vanuit het Amerikaanse ministerie van Buitenlandse Zaken dat, al direct na aankondiging van de Turkse boorplannen, Ankara in Griekse media opriep om activiteiten die de spanning in de regio verhogen, te stoppen.
Turkse media spreken de verhalen over de Griekse oefening met de Eisenhower tegen, en zeggen dat juist de Turkse marine in de Middellandse zee gaat oefenen met de Amerikaanse schepen.
Hoe dan ook, vanuit Frankrijk kreeg Griekenland steun na het Turkse bericht aan zeevarenden. De Franse president Emmanuel Macron publiceerde een Facebookpost in het Grieks waarin hij zei "volledig solidair te zijn met Griekenland en Cyprus tegenover Turkse schendingen van hun soevereine rechten." Macron, geen groot pleitbezorger van de NAVO en zelf in conflict met Turkije over Libië, schreef verder in zijn bericht: "We moeten dreigementen in de maritieme zone van een EU-lidstaat niet accepteren."
In het blauw de Griekse en Cypriotische Exclusieve Economische Zones volgens de Verenigde Naties. Turkije claimt het rode deel. In lichter blauw de middels de Navtex 'afgebakende' gebieden. (Kaart: Google, EEZ-lijnen: Wikipedia, bewerking: Jaime Karremann/ Marineschepen.nl)
Kleine eilanden, grote gevolgen
Maar of het de maritieme zone van een EU-land betreft, daar is niet iedereen het over eens. Dat wil zeggen, in Ankara is men het daar helemaal niet mee eens. Nu komen we bij de Turks-Griekse kwestie(s) en die is nogal complex, en die complexiteit wordt in onderstaande toelichting tekort gedaan.
Zoals eerder vermeld wil Turkije onderzoek doen naar olie en gas in de Middellandse Zee. Het gaat om een gebied dat 140 kilometer ten zuiden van het Turkse vasteland ligt en 155 kilometer ten zuiden van het Griekse eiland Kastellorizo met 500 inwoners, dat overigens een rots is vergeleken met Texel en qua grootte dichter in de buurt komt van Noorderhaaks. Ook ligt het onderzoeksgebied zo'n 145 kilometer ten westen van Cyprus.
Hoewel het onderzoeksgebied op 155 km van Kastellorizo ligt, valt het gebied volgens de VN-Conventie van het Recht van de Zee (UNCLOS III) dat halverwege de jaren '90 van kracht werd, onder de Griekse Exclusieve Economische Zone (EEZ). Dat betekent dat Turkije er alleen mag boren als Griekenland toestemming geeft. Athene heeft al lang geleden gezegd dat zij Ankara nooit toestemming zullen geven.
Los daarvan heeft Turkije UNCLOS, net als de VS, niet ondertekend. Griekenland heeft, net als Nederland en 165 andere landen, het betreffende verdrag van de Verenigde Naties wel geratificeerd.
In de kwestie van deze week speelt Kastellorizo een hoofdrol omdat het eiland, dat op 2 kilometer van het Turkse vasteland ligt, er voor zorgt dat volgens UNCLOS de Griekse EEZ zo groot is. Het eiland ligt immers op het continentale plat dat zich een heel eind in zee uitstrekt. Turkije zegt dat het continentale plat Turks is en het Griekse eiland er op rust.
Believeing that a tiny island of 10 km2, located 2km away from Turkey and 570km away from Greece can create 40.000 km2 maritime zone in the East Mediterranean is ridiculous. https://t.co/Q0Os8GiZi0
De Turkse official Çagatay Erciyes verwoordde in januari 2020 de mening van Turkije.
Maar er zijn veel meer van dat soort eilanden. Dat Griekse eilanden en rotsen voor de Turkse kust liggen, heeft te maken met de historie van beide landen die na de verovering van Athene in 1456 heel hecht was, omdat Griekenland tot 1832 onder het Ottomaanse Rijk viel. Na de Grieks-Turkse oorlog die van 1919 tot 1922 woedde, werd de Vrede van Lausanne in 1923 getekend. De grenzen van Turkije en Griekenland werden vastgelegd, en een deel van de eilanden in de Oost-Egeïsche zee bleven Grieks.
"Deze verdeling waarborgde de doorvaart van en naar de Dardanellen over volle zee, bevorderde de stabiliteit in de regio, overleefde de Tweede Wereldoorlog en hield uiteindelijk vijftig jaar stand", schreef toenmalig KLTZ Gert de Nooy en onderzoeker van Clingendael in het novembernummer van het Marineblad in 1995. "Tot 1973 kan dan ook gesproken worden van normale bilaterale verhoudingen in en rond de Egeïsche Zee: samenwerking was eerder regel dan uitzondering."
Toen Turkije in 1973 bekend maakte naar olie te willen boren in een gebied dat onder Grieks beheer viel, leverde dat wrijving op. Sindsdien is er veel aan gedaan om het geschil op te lossen, dat verder bemoeilijkt wordt door allerlei andere verdragen en verschillen van inzicht. Ook het Internationaal Gerechtshof in Den Haag boog zich er, zij het kort, tevergeefs over.
In 1996 kwamen Griekenland en Turkije bijna tot een oorlog, maar van 2002 tot 2011 waren beiden landen veel met elkaar in gesprek. In die tijd zijn delegaties vijftig keer samengekomen op een oplossing te bedenken. Dat lukte niet.
In die tijd heeft Turkije ook voorgesteld om samen met Griekenland naar olie en gas te zoeken, dat wilde Athene niet.
Turkije: kleine stappen naar een groter doel
Volgens kon De Nooy kan de conflictdreiging tussen de twee rivalen afnemen als beide landen maar in gesprek blijven: "Belangrijkste randvoorwaarde voor een dergelijke positieve benadering is het afzien door beide partijen van retoriek behorend bij een heropleving van het Byzantijnse en het Osmaanse gedachtengoed." Dat gedachtegoed lijkt, zie de indienststelling van de Hagia Sophia als moskee en de Mavi Vatan-doctrine, in Turkije weer terug.
In 2006 lanceerde de Turkse admiraal Cem Gurdeniz de 'Blue Homeland doctrine' (Mavi Vatan), waarin Turkije controle krijgt over een stukje van de Middellandse Zee, de Egeïsche Zee en de Zwarte Zee, plus de doorvaart tussen de laatste twee. Mavi Hatan komt sindsdien regelmatig terug. Griekenland en Cyprus willen hier niet aan en verwijzen naar UNCLOS.
Ook over Lausanne wordt anders gedacht. De Turkse president Recep Tayyip Erdogan, die van Turkije een maritieme macht wil maken, heeft herhaaldelijk gezegd af te willen van de afspraken van de Vrede van Lausanne. Volgens Turkije zijn deze afspraken achterhaald en niet eerlijk. Griekenland heeft geantwoord dat er niet onderhandeld kan worden over de afspraken in het bijna honderd jaar oude verdrag.
Het Turkse plan om onderzoek te doen in die wateren, ver achter de Griekse en Turkse horizon, kan dus in dit licht gezien worden, en gaat dus meer dan alleen om economisch gewin. Nu de eerste stap is gezet, is de vraag hoe Turkije verder gaat om die spreekwoordelijke stip aan de horizon te bereiken.