De aanslagen van 11 september en Hr.Ms. Jacob van Heemskerck
Bericht geplaatst: 11-09-2015
Op 11 september 2001 zag de hele wereld hoe terroristen met gekaapte vliegtuigen aanslagen pleegden in de VS. Ook aan boord van Hr.Ms. Jacob van Heemskerck, en voor dit marineschip had het directe gevolgen. Het L-fregat werd daarna samen met Hr.Ms. Van Nes als eerste Nederlandse marineschip als onderdeel van de NAVO-vloot ingezet in de strijd tegen terrorisme. In dit artikel een terugblik op de start van een missie die nog steeds voortduurt.
Hr.Ms. Jacob van Heemskerck, het eerste van de twee Luchtverdedigingsfregatten, ofwel L-fregatten. (Foto: Koninklijke Marine)
Het was 08:46 uur lokale tijd op 11 september 2001, toen het eerste gekaapte passagiersvliegtuig één van de twee torens van het WTC-gebouw in New York binnenvloog. Twintig minuten later boorde zich het tweede toestel in de andere WTC-toren en een half uur later werd het Amerikaanse ministerie van Defensie, het Pentagon, getroffen door een aanslag met een passagierstoestel. Bijna 3.000 mensen kwamen om bij de aanslagen die door de terreurorganisatie Al Qaida werden gepleegd.
In Nederland was het middag en zagen velen met afschuw de aanslagen live op televisie. Ook aan boord van Luchtverdedigingsfregat Hr.Ms. Jacob van Heemskerck keek men naar de beelden, maar voor de Heemskerck had het directe gevolgen. Want, als onderdeel van het permanente NAVO-eskader STANAVFORLANT, werd het fregat richting de Middellandse Zee gestuurd in de strijd tegen terrorisme. Een opdracht die indruk maakte, maar toen relatief weinig aandacht kreeg; zelfs de Alle Hens besteedde geen aandacht aan de Heemskerck.
Behalve voor de Heemskerck, hadden de aanslagen ook gevolgen voor Hr.Ms. Van Nes, dat toen deel uitmaakte van het eskader in de Middellandse Zee, STANAVFORMED, en als eerste Nederlandse marineschip richting het oosten koerste. Maar er werden meer Nederlandse marineschepen ingezet. Bevoorradingsschip Zr.Ms. Amsterdam kreeg eveneens de opdracht om op te stomen richting de Med, daar sloot het aan bij STANAVFORLANT en voerde het meer dan 50 bevoorradingen op zee uit. Later vertrok ook Hr.Ms. Philips van Almonde voor de strijd tegen het terrorisme.
Voor dit artikel sprak Marineschepen.nl met de toenmalige commandant Kees Boelema Robertus van Hr.Ms. Jacob van Heemskerck en de toenmalige wasser Bennie Vos over deze bijzondere periode.
Prachtige foto van het STANAVFORLANT eskader, met voorop HMCS Halifax, gevolgd door SPS Extremadura en USS Samuel Eliot Morison. (Foto: Bennie Vos)
Doorsnee STANAV-reis
Op 6 augustus vertrok het toen 15 jaar oude Luchtverdedigingsfregat (L-fregat) uit de haven van Den Helder voor deelname aan het NAVO eskader Standing Naval Force Atlantic (STANAVFORLANT). Het moest een doodgewone STANAV-reis van 4,5 maand worden met oefeningen en havenbezoeken, maar het werd een reis richting een nieuw en onbekend gevaar.
Na oefeningen in Scandinavische wateren (DANEX 2001) en een havenbezoek aan het Zweedse Götenborg, lag het eskader in Portsmouth (UK) tijdens het grote evenement International Festival of the Sea en verliet de Britse haven op 29 augustus.
Op 1 september 2001 maakten de volgende schepen deel uit van het NAVO-eskader:
NRP Corte Real (vlaggenschip, fregat Vasco da Gamaklasse, Portugal)
HMCS Halifax (fregat Halifaxklasse, Canada)
USS Samuel Eliot Morison (fregat OH Perryklasse, Verenigde Staten)
SPS Extremadura (fregat Balearesklasse, Spanje)
FGS Emden (fregat Bremenklasse, Duitsland)
Hr.Ms. Jacob van Heemskerck (fregat, Jacob van Heemskerckklasse, Nederland)
KNM Narvik (fregat Osloklasse, Noorwegen)
HMS Exeter (torpedobootjager Type 42, Groot-Brittannië)
BNS Westdiep (fregat Wielingenklasse, België)
Kees Boelema Robertus, commandant van Hr.Ms. Jacob van Heemskerck in 2001. (Foto: Koninklijke Marine)
11 september
Op de dag van de aanslagen was Hr.Ms. Jacob van Heemskerck bezig met tests op het gebied van Elektronische Oorlogvoering (EOV). Het schip moest daarom veelvuldig rondjes draaien, volgens toenmalige commandant Kees Boelema Robertus. "Op een gegeven ogenblik zoemde het nieuws over de Twin Towers door het schip." Het L-fregat had sinds kort satellietontvangers en daardoor kon ook op zee televisie worden gekeken.
Boelema Robertus bekeek de beelden tussen de werkzaamheden door op verschillende plaatsen in het schip: "Maar ik heb ook stukken niet gezien, want we waren ook gewoon aan het werk. En door het manoeuvreren liep steeds die satelliet eruit, dus konden we ook niet al die beelden ontvangen."
Voor de bemanning van het fregat hadden de beelden extra lading. "Wij zaten in een NATO Readiness Force, dus het besef die dag was wel aan boord dat als dit herleidbaar zou zijn naar iets buiten Amerika, wij ongetwijfeld aan de slag moesten."
Bennie Vos in de wasserij van Hr.Ms. Jan van Brakel. (Bron: privé-collectie Bennie Vos)
Dat gevoel had ook Bennie Vos, destijds matroos 1 Bijzondere Dienst Wasser. Vos had in de 2,5 jaar dat hij in dienst was al veel gevaren en kwam net van S-fregat Hr.Ms. Jan van Brakel.
Vos werkte op 11 september in de wasserij toen de ziekenpa met het nieuws binnenkwam. "Hij zei: 'Je wil niet weten wat er gebeurt. Ga maar eens kijken op tv, want dit gaat gevolgen voor ons hebben'," herinnert Vos zich nog 14 jaar later. "Als wasser kun je altijd je eigen tijd indelen, dus ik gooide de was in de droger en had 40 minuten voor mezelf. Ik ging naar het manschappenverblijf en keek naar de beelden in de tv-hoek. Toen het Pentagon werd geraakt dacht ik: 'Dit zou nog eens de Derde Wereldoorlog kunnen worden!'"
De passage van USS Samuel Eliot Morison vlak na de aanslagen met de grote Amerikaanse vlag, maakte indruk op Vos. (Foto: Bennie Vos)
Gevolgen voor de Heemskerck
Op de Heemskerck was de schok van de aanslagen groot en toen het Amerikaanse fregat USS Samuel Eliot Morison een dag later met een grote Amerikaanse vlag langszij kwam, maakte dat veel indruk volgens Bennie Vos.
Vos herinnert zich ook dat in die periode daarna een korte tijd het e-mailverkeer, mobiele communicatie aan banden werd gelegd. Ook was het niet meer toegestaan om alcohol te drinken op zee.
Toch waren de exacte gevolgen nog niet direct duidelijk voor de Heemskerck. Het NAVO-eskader vervolgde zijn programma tot op een gegeven moment duidelijk was dat Artikel 5 van kracht werd (een aanval op één lidstaat is een aanval op alle lidstaten). STANAVFORLANT zou al wel richting de Middellandse Zee gaan; een mooi havenbezoek aan Barcelona stond op het programma. Maar langzaam bleek dat dit havenbezoek geschrapt zou worden en het Noord-Atlantische eskader STANAVFORLANT dieper de Middellandse Zee in gedirigeerd zou worden, de thuisbasis van STANAVFORMED.
Ondertussen werd ook de beveiliging opgevoerd. Normaal stond tijdens een havenbezoek alleen een onderofficier en een leerling van de wacht bij de valreep met een pistool, maar nu werden tijdens havenbezoeken drie bemanningsleden geposteerd op beide zijden van het schip met FAL geweren. Ook had Vos zelf extra onderricht gekregen in het schieten met de FAL.
Voor Vos was dat een omslag: "In de opleiding, toen ik net bij de marine kwam, werd gezegd dat je niet bang hoefde te zijn voor oorlogsituaties, omdat de marine zich na het einde van de Koude Oorlog vooral bezig hield met vredesmissies. Dat heb ik ook meegemaakt, ik was anderhalf jaar helikopterredder op Hr.Ms. Jan van Brakel en toen was ik alleen maar bezig met mensen redden. En m'n laatste reis voor de Heemskerck was in de West jagen op drugstransporten. Dus dat was de marine voor mij."
Vos poserend met een FAL, op het achterdek van de Van Heemskerck. (Bron: privé-collectie Bennie Vos)
Naar de Med
Het volgende havenbezoek was de Spaanse marinehaven Rota. Boelema Robertus: "Rota werd eigenlijk de logistieke aanloop omdat men wel zag aankomen dat we langer op pad zouden blijven dan gedacht. Dat was voor ons de gelegenheid om de bemanning in tweeën te splitsen en een paar dagen naar huis te sturen met vliegtuigen van de Luchtmacht. Waar we die mannen overigens nog steeds dankbaar voor zijn."
Na Rota koerste het eskader half november de Middellandse Zee in, om de operatie Direct Endeavour over te nemen van STANAVFORMED, bestaande uit o.a. Hr.Ms. Van Nes. Het was nog steeds vrij kort na de aanslagen van 11 september en veel was nog onduidelijk over terrorisme, ook op zee. "Wat we feitelijk deden," legt Boelema Robertus uit, "was het in kaart brengen van de verkeersstromen en in de gaten houden van verdachte scheepvaart, maar het was ook een signaaloperatie waarmee je laat zien dat de NATO paraat is. Als we dan meer over een schip wilden weten, riepen we het op via de verbinding. En dat ze benaderd werden door een oorlogsschip, was voor die schepen ook nieuw. Uiteindelijk zorg je daardoor wel dat de koopvaardij zich veiliger voelt in de Middellandse Zee."
Beeld vanaf het achterschip op o.a. de Goalkeeper van Hr.Ms. Jacob van Heemkerck. (Foto: Bennie Vos)
Het hoofdwapensysteem van de L-fregatten was de Standard Missile 1 tegen luchtdoelen op middellange afstand. Een oefenexemplaar is hier opgevoerd. Daar achter is de belichtingsradar te zien die het wapen naar het doel moet leiden, de zwarte radar op de achtergrond is de LW-08 die het luchtbeeld opbouwt. (Foto: Bennie Vos)
Spannend
Dat veilige gevoel had Vos echter niet. De wasser zat al niet lekker in zijn vel doordat kort voor vertrek uit Den Helder zijn beste vriend was overleden. Vos werkte, op eigen initatief, in z'n eentje in de wasserij. De spanning nam bij Vos toe toen de Heemskerck voor het Suezkanaal patrouilleerde, waar aan de andere kant een jaar eerder een Amerikaanse torpedobootjager was aangevallen. Een klein bootje met terroristen van Al Qaida blies zich in Aden (Jemen) op naast USS Cole: 17 Amerikanen kwamen om.
"Ik had die spanning ook niet gevoeld," licht Vos toe, "als ik op een Standaard fregat had gevaren, zoals de Van Brakel. Want een S-fregat had een kanon voorop. Deze missie was nieuw en het gevaar was voor ons totaal onbekend. Ik wist niet wat ik kon verwachten, misschien hadden terroristen nieuwe methodes bedacht om bijvoorbeeld met meerdere bootjes aan te vallen en dan zat ik op een L-fregat met alleen raketten tegen vliegtuigen!"
Het onbekende hoort natuurlijk bij de eerste schepen die aan een missie beginnen. Zeker omdat de Heemskerck niet, zoals tegenwoordig gebruikelijk is voor een schip aan een missie begint, een op de missie gerichte training krijgt. Boelema Robertus: "Die hadden we niet, maar we waren wel volledig opgewerkt in het normale fregatten opwerkprogramma. Dus als je in een NATO Readiness Force aanschuift, ben je overal klaar voor. En dat bleek ook zo te zijn. Het was op zich low-intensity waarnemingsmissie, die je met ieder opgewerkt fregat prima kon doen."
Het lastige volgens Boelema Robertus waren vooral de onbekende wateren: "We gingen toch diep de regio in, buiten onze natuurlijke habitat en dan moet je goed aftasten wat er speelt."
Heel interessant was bovendien dat de Heemskerck standby-vlaggenschip was. Als het Portugese vlaggenschip naar een haven moest, kwam de Portugese admiraal Melo Gomez aan boord van de Heemskerck om vanaf het L-fregat de leiding te nemen over het eskader.
De badge van Direct Endeavour voor op het uniform van de bemanningsleden. (Bron: privé-collectie Vos, foto: Jaime Karremann/ Marineschepen.nl)
Erkenning
Hr.Ms. Jacob van Heemskerck patrouilleerde een kleine twee maanden in de Middellandse Zee. Het schip zou half december weer in Den Helder zijn, maar gaandeweg werd duidelijk dat het pas na het winterverlof zou terugkeren. Eerste Kerstdag werd in Souda Bay, Kreta, gevierd, op Tweede Kerstdag verliet het L-fregat de haven en werd Oud en Nieuw op zee ingeluid.
Voor velen was dat toch even schakelen, want de plannen rond de feestdagen met het thuisfront werden doorkruist. De toenmalige commandant: "Dat vind ik toch mooi aan marinelui. Dat ging zonder problemen." Ook op de bijdrage aan de operatie zelf is Boelema Robertus trots: "Het was bijzonder, mooi en flexibel. We hebben een bijdrage geleverd aan de maritieme presentie, de maritieme veiligheid in dat gedeelte van de Middellandse Zee en dat is van belang."
"Dat is nu nog steeds van belang, want de Middellandse Zee is een interessante regio. En dat zie je ook want de operatie draait nog steeds. Dat maakt het wel bijzonder, dat wij daar zo vroeg bij waren."
Hoe bijzonder het ook was, veel aandacht was er destijds niet voor en ook nu is er weinig meer te vinden over de missie in de eerste maanden na 11 september. Misschien omdat de missie zelf geen spektakelstuk was. Over de schepen die na de Van Nes en de Van Heemskerck deelnamen aan Active Endeavour, is beduidend meer terug te lezen. Volgens Boelema Robertus realiseerde de bemanning zich ook later pas dat het aan het begin had gestaan van de eerste Artikel 5 operatie, bovendien één die zo lang loopt.
Bennie Vos vindt het jammer dat er niet meer erkenning was destijds. Zeker van de eerste schepen wordt meer gevraagd dan van de aflossers, volgens de oud-marineman. Een ceremoniele medailleuitreiking in bijzijn van familie en vrienden direct na de missie, zoals dat tegenwoordig gebruikelijk is, draagt volgens Vos bij aan een gevoel van erkenning en waardering. Ook Vos kreeg een NAVO-medaille, maar dat was dik drie jaar later; het bronzen stukje erkenning kreeg hij overhandigd in een bubbeltjesenvelop op het postkantoor.
In 2004 ontving de bemanning van de Van Heemskerck de medaille voor de missie. Vos kreeg de onderscheiding per post. (Foto: Jaime Karremann/ Marineschepen.nl)
