De afgelopen maanden zijn weer vele beloftes gedaan als het gaat om Defensie: investeren of juist flink bezuinigen. Geen 'onderzeeërs' of juist meer fregatten. Maar wat blijft er straks overeind als de zetels zijn verdeeld en er weer vier jaar gewerkt moet worden door de Kamerleden? Marineschepen.nl keek daarom naar wat de partijen de afgelopen vier jaar deden voor Defensie, of tegen Defensie.
Een van de 65 vergaderingen van de Vaste Kamercommissie voor Defensie, die van 30 oktober 2019. (Beeld: Tweede Kamer)
Samengevat
• VVD, CDA en D66 waren bij bijna alle defensievergaderingen
• De SGP was (naar zetels) het meest bij de vergaderingen
• PVV (na juli 2018), FvD en PvdD hadden de minste interesse in Defensie
• SP, GroenLinks, PvdD en DENK stemden het vaakst in moties tegen Defensie, gevolgd door FvD
• VVD, CDA, SGP, ChristenUnie stemden vaker voor Defensie
• Vooral CDA en SGP dienden moties in die Defensie en industrie steunden
De beloftes
De VVD is koploper als het gaat om de investeringsbelofte aan Defensie, met 2,6 miljard euro er bij. Het CDA, SGP willen er ook een dik miljard bij, maar dan wordt het snel minder. De ChristenUnie 600 miljoen en D66 100 miljoen euro extra voor Defensie. De PvdA en 50PLUS vinden het wel mooi zo, GroenLinks, SP en vooral DENK willen vele miljarden korten. De PVV en Forum voor Democratie geven geen inzage in de cijfers.
Hoe Defensie in de partijprogramma's naar voren komt, is al eerder samengevat door bijvoorbeeld de AFMP. Ook hier komen mooie en minder mooie beloftes in naar voren. De VVD en het CDA willen meer investeren (maar ook zij laten de NAVO-norm voor wat ie is), Forum voor Democratie zegt wel te streven naar 2% van het BBP en de Partij voor de Dieren wil geen "duikboten" of straaljagers. De PVV wil Defensie vooral naar een militaire politie omvormen en GroenLinks wil bezuinigen op Defensie maar investeren in de marine.
Wat menen de partijen echt? Waar zitten de loze verkiezingsbeloften? Waar zit de toekomstige onderhandelingsruimte? Partijen weten dat als ze bij een formatie betrokken worden, ze wat weg te geven moeten hebben. Iets wat ze wel publiekelijk hebben beloofd, maar ze niet erg dierbaar is.
Het is gissen. Maar in plaats dat we kijken naar de beloften die de partijen ons doen, kunnen we hun toekomstige gedrag misschien beter voorspellen door naar hun gedrag uit het verleden te kijken.
Belangrijke beslissingen
De volgende regering zal namelijk voor een aantal belangrijke beslissingen komen te staan. In de eerste plaats de vervanging van de Walrusklasse onderzeeboten, want dat is een politiek project geworden met tal van ministers in een commissie die moet besluiten welk bedrijf de nieuwe onderzeeboten gaat bouwen. Daarnaast zal het nieuwe kabinet te maken krijgen met de Luchtverdedigings- en Commandofregatten (LCF'en) die vanaf eind dit jaar met hun nieuwe SMART-L MM/N-radar onderdeel zullen zijn van een 'raketschild' tegen ballistische raketten. Behalve inzet van deze schepen, zal ook de vraag over een raket die de ballistische raketten kan uitschakelen aan bod komen (de SM-3).
De LCF'en zullen vervangen moeten worden, evenals de LPD's Zr.Ms. Rotterdam en Johan de Witt, en daar wordt de komende kabinetsperiode een begin mee gemaakt. De marinesamenwerking met Duitsland zal een belangrijke rol spelen.
Los van materieel zijn er ook veel zaken op gebied van personeel (CAO, werving) waar de aanstaande bewindslieden belangrijke besluiten over moeten nemen.
Gedrag
Om toch iets te kunnen zeggen over wat de partijen de komende jaren zullen doen, is gekeken naar het verleden. En in de eerste plaats naar de Vaste Kamercommissie voor Defensie. Deze commissie bestaat uit vertegenwoordigers van alle partijen en komt zo nu en dan samen voor overleg. Tijdens die vergaderingen, niet in de grote zaal, maar in de kleinere vergaderzalen op het Binnenhof, wordt het ministerie van Defensie door de volksvertegenwoordigers beoordeeld, uitgedaagd en ondervraagd op tal van punten. Vergaderingen over de nieuwe onderzeeboten, F-35, nieuwe fregatten en legio andere onderwerpen, werden gevoerd door deze commissie, en natuurlijk in bijzijn van de minister van Defensie of staatssecretaris.
Wie dus invloed wil uitoefenen op Defensiebeleid, wie dus plannen heeft op gebied van Defensie (om af te breken of op te bouwen), moet dat dus tijdens die vergaderingen doen.
Maar niet iedere partij is er aanwezig.
Invloed uitoefenen kan natuurlijk ook tijdens de plenaire vergaderingen in de Tweede Kamer, maar daar wordt minder vaak over Defensie gesproken en vaak minder diepgaand. Die vergaderingen zijn bewust niet meegenomen in dit overzicht, want wie de ware intenties wil zien van partijen moet kijken in de archieven van de commissievergaderingen.
Er waren 65 vergaderingen van de commissie Defensie tussen 26 oktober 2017 en 16 maart 2021. Deze grafiek toont hoe vaak een partij vertegenwoordigd was tijdens die overleggen. (Bron: Tweede Kamer, grafiek: Marineschepen.nl)
Zetelverdeling op dit moment in de Tweede Kamer. (Bron: Tweede Kamer, grafiek: Marineschepen.nl)
Hoeveel inspanning kostte deze aanwezigheid de partijen? Vooral de SGP heeft zich bovenmatig ingespannen voor Defensie. Ook linkse partijen waren vaker aanwezig dan op basis van hun zetels verwacht mag worden. PVV, Forum voor Democratie, DENK en Partij voor de Dieren scoren slechter. (Bron: Tweede Kamer, grafiek: Marineschepen.nl)
Vanaf 26 oktober 2017 (de start van het huidige kabinet) tot en met vandaag waren er 65 commissievergaderingen (technische briefings en rondetafelgesprekken uitgezonderd). Deze vergaderingen werden soms goed bezocht (11 personen, op 11 juni 2020 over de Defensienota), maar ook matig bezocht (3 personen, 6 november 2019 over de EU Defensieraad).
De grootste partij (VVD, momenteel 32 zetels) was er alle keren bij en leverde vaak ook de voorzitter. Geen andere partij heeft naar alle vergaderingen een vertegenwoordiger gestuurd.
Welke partijen vallen op? De PVV (20 zetels) is de grootste partij na de VVD, maar is sinds augustus 2018 nauwelijks meer bij Defensie-vergaderingen geweest. Het eerste half jaar van de huidige kabinetsperiode was het vooral PVV-Kamerlid Emiel van Dijk die trouw zijn verhaal deed bij de overleggen, maar van alle 24 keren dat de PVV zich present meldde, was dat 19 keer vóór 5 juli 2018.
Ook D66 en het CDA vallen op, maar dan positief als het gaat om de presentie. Beide hebben 19 zetels, maar zijn bij bijna alle vergaderingen geweest: 62 en 60. Salima Belhaj (D66) en Hanke Bruins Slot en later Martijn van Helvert (beide CDA), zorgden voor een haast constante aanwezigheid.
Defensie mocht tevens op de -zij het soms iets minder warme- aandacht van de SP, GroenLinks en PvdA rekenen. Vooral de SP en GroenLinks waren van het 'linkse blok' vaak present, en dan doorgaans wel om juist tegen Defensie te pleiten.
In de middenmoot zit de SGP: zij hebben een tegenovergestelde beweging van de PVV gemaakt. In plaats van dat zij de interesse in Defensie hebben verloren, is de SGP juist actiever geworden.
Dan de no-showers. De partij die stijf onderaan staat is de Partij voor de Dieren. Ook met 4 zetels slaagden zij er niet één keer zich naar een Defensie-vergadering te slepen en lieten alle 65 vergaderingen aan zich voorbij gaan.
Niet ver daar vandaan zit Forum voor Democratie (2 zetels). Slechts één keer was een Fvd-Kamerlid bij de vergadering aanwezig. En dat is opvallend omdat uitgerekend Forum voor Democratie-voorman Thierry Baudet zich in oktober 2017, in camouflagevest, hard maakte voor Defensie en in het partijprogramma belooft te streven naar 2% uitgave aan Defensie van het BBP. Wanneer wist een FvD-Kamerlid de Defensievergadering te vinden? Dat was op 30 november 2020 voor een wetgevingsoverleg Personeel.
De woorden
Scoren VVD, D66, CDA, GroenLinks en SP hoog op presentie tijdens die vergaderingen, dat betekent niet dat zij met hetzelfde doel aanwezig waren. Wie, net als Marineschepen.nl de commissievergaderingen waar op marinegebied belangrijke onderwerpen werden besproken, heeft gevolgd zal na verloop van tijd een duidelijk patroon hebben waargenomen.
Zeker bij de vergaderingen over de vervanging van de Walrusklasse onderzeeboten, die uiteraard al begonnen tijdens de vorige kabinetsperiode, valt op hoe de partijen tegenover Defensie en de Nederlandse industrie staan.
Vooral de VVD, CDA, SGP en ChristenUnie zich herhaaldelijk hard gemaakt voor bijvoorbeeld een sneller besluit op gebied van nieuwe onderzeeboten. Tot de PVV na een half jaar de interesse in Defensie verloor, was het ook een van de partijen die hamerde op voortgang. Kamerleden André Bosman (VVD), Hanke Bruins Slot (CDA), Martijn van Helvert (CDA), Christ Stoffer (SGP) en Joël Voordewind (ChristenUnie) pleitten herhaaldelijk voor een belangrijk aandeel van de Nederlandse industrie.
Het onderzeebootproject kreeg weliswaar steun van D66-Kamerlid Salima Belhaj, maar dan juist in een Europese vorm. Zij steunde juist het Europese karakter van het werken met drie werven. Ook de PvdA (eerst Ploumen, later Kerstens) stond niet onwelwillend tegenover nieuwe onderzeeboten. D66 en PvdA hadden echter geen haast en zaten meer op de lijn van de staatssecretaris Barbara Visser (VVD) en eerder minister van Defensie Jeanine Hennis (VVD).
Vaak lijnrecht tegenover de VVD, CDA, SGP en ChristenUnie stond Sadet Karabulut (SP). De agenda van Karabulut was heel helder: geen onderzeeboten. Iets minder rechtlijnig anti-onderzeeboot waren Isabelle Diks en Tom van den Nieuwenhuizen, beide GroenLinks. Al kwam GroenLinks wel vaak met vragen aan de staatssecretaris die gebaseerd waren op Chinese of Russische propaganda: nieuwe technologiën die onderzeeboten direct konden opsporen en waardoor Nederland niet eens meer onderzeeboten hoefde te hebben.
(E)moties
Behalve de onderzeebootdicussies waren er tijdens deze kabinetsperiode ook de inzet van Zr.Ms. De Ruyter in de Straat van Hormuz. Dit was de enige ernstinzet van een oppervlakteschip en zegt dus iets over hoe de politieke partijen omgaan met inzet van een Nederlands marineschip in een mogelijk vijandelijk gebied. Niet alle partijen waren bereid om defensiematerieel in te zetten. De SP, PVV, Partij voor de Dieren, DENK en Van Kooten-Arissen stemden tegen het sturen van een marineschip naar de Golfregio (een motie van de SP). De PVV diende los hiervan ook twee moties in tegen de missie (geen deelname aan een Europese missie en geen deelname zonder luchtsteun), de SP, Partij voor de Dieren, DENK en Van Kooten-Arissen steunden de PVV.
D66 wilde juist een Europees zo breed mogelijke missie en GroenLinks een uitbreiding naar de Sophia-missie in de Middellandse Zee die bootvluchtelingen zou moeten helpen.
VVD, CDA, SGP en ChristenUnie waren voor inzet van de De Ruyter.
Een ander marine-moment in de Tweede Kamer was het debat over de verdwenen Nederlandse marineschepen in de Javazee. VVD, PVV, CDA, D66, GroenLinks, SP en 50PLUS waren aanwezig bij het debat. Alle aanwezige kamerleden uitten hun zorgen en velen kwamen met constructieve voorstellen.
Tijdens de huidige kabinetsperiode werden vele moties ingediend. Een deel had betrekking op de marine. Zo diende GroenLinks een motie in om marineschepen te vernoemen naar vrouwen (aangenomen). SGP en CDA hebben enkele moties op hun naam staan als het gaat om onderzeeboten. Eind 2020 dienden SGP en CDA een motie in om de exportkansen van de drie aanbieders te onderzoeken (aangenomen, D66, GroenLinks, SP, PvdD en DENK stemden tegen). Ook de motie van Christ Stoffer (SGP) om 'optimaal gebruik te maken van het marinebouwcluster' werd aangenomen (tegen: D66, GroenLinks, SP en PvdD). Op de meeste steun kon de motie van Hanke Bruins Slot (CDA) rekenen: het onderbrengen van de onderzeeboten binnen de Gouden Driehoek (tegen: GroenLinks, SP, PvdD, DENK).
Er werden ook moties verworpen. Die van de SP bijvoorbeeld om de nieuwe SMART-L MM/N niet op de fregatten te plaatsen (voor: SP, PvdD, DENK). Ook de moties van Karabulut (SP) om geen onderzeeboten aan te schaffen werd verworpen (voor: GroenLinks, SP, PvdD, DENK). GroenLinks deed eveneens tevergeefse pogingen om het onderzeebootdossier te torpederen. Beide moties in 2017 werden verworpen (voor: GroenLinks, SP, PvdA, PvdD, DENK, 50PLUS).
Niet alleen moties werden aangenomen of verworpen, ook over de Defensiebegroting werd gestemd. Behalve SP en Partij voor de Dieren, stemde ook Forum voor Democratie meerdere keren tegen de begroting na Prinsjesdag.
Komende jaren
Wie maakt de beloften waar de komende kabinetsperiode? Kiezers van de SP, DENK en Partij voor de Dieren zullen zich -gebaseerd op het partijgedrag in het verleden- geen zorgen hoeven maken: deze partijen hebben zich actief of passief hard gemaakt voor afbraak van Defensie en beloven daarmee door te gaan. Iets minder zekerheid zullen kiezers van de VVD, CDA en SGP hebben, als het gaat om méér Defensie. Hoewel de VVD en CDA in het verleden ook fors hebben bezuinigd op Defensie, zijn Kamerleden van deze partijen voortdurend bezig geweest met een betere Defensie en industrie. De ChristenUnie zit ook op die lijn, al was het minder vaak aanwezig. In dezelfde milde onzekerheidscategorie zitten de kiezers van GroenLinks, een partij waar Defensie van oudsher niet in goede handen is maar die in woord ook niet altijd lijnrecht tegenover Defensie stond. GroenLinks stemde wel consequent tegen radars en onderzeeboten.
Het commitment aan Defensie was bij D66 duidelijk hoorbaar. Toch stond op materieelsgebied deze partij vaak alleen door de voortdurende drang van de Europese oplossing en de Europese krijgsmacht. Bovendien kon de Nederlandse industrie de afgelopen vier jaar in de debatten niet rekenen op D66; de partij stemde tegen de recente onderzeeboot-moties van de SGP en CDA.
Wat de andere partijen zullen doen op Defensiegebied de komende jaren, is gissen. De PvdA is nu voorstander van nieuwe onderzeeboten, en dat was ooit precies het tegenovergestelde, dus waarom zou dat niet weer veranderen? Zowel de PVV als Forum voor Democratie zeggen voor een betere Defensie te staan. Zij stemden meestal in dezelfde lijn als VVD en CDA, waren niet of nauwelijks bij de comssissievergaderingen. Wordt dat helemaal anders na de verkiezingen? En wat zullen de eventuele nieuwe partijen doen?
