Twintig jaar geleden werd besloten om de patrouillevliegtuigen van de Koninklijke Marine weg te bezuinigen. De net gemoderniseerde Orions werden verkocht aan Duitsland en Portugal en het Marine Vliegkamp Valkenburg werd gesloten. De Koude Oorlog was voorbij en er werd fors bezuinigd op Defensie. Nu is de situatie totaal anders en wordt de eerst nauwelijks hoorbare roep om de herrijzenis van Nederlandse maritieme patrouillevliegtuigen (MPA's) luider. Maar de Orion gaat met pensioen. Tijd om kennis te maken met de nieuwe P-8 Poseidon.
Een Poseidon met de luiken van het ruim voor wapens geopend tijdens een test. (Foto: Defensie)
De Russen zijn, met hun nucleaire en dieselelektrische onderzeeboten, weer terug in de Atlantische Oceaan. De nieuwe Yasenklasse bijvoorbeeld is stil, en is met tien torpedobuizen en een verticale lanceerinrichting voor onder andere de hypersone Zircon, uitstekend bewapend. Rusland ontwikkelt en bouwt continu nieuwe boten. Bovenal liggen die Russische subs niet werkloos tegen de kant, de onderzeebootactiviteit is hoger dan jaren terug.
Daarnaast heeft Rusland een ongezonde interesse in de Europese onderzeese infrastructuur, zo bleek afgelopen tijd weer. Russische spionageschepen met mini-onderzeeboten opereren in de Noordzee en Oostzee.
En dus was het half april niet gek om het woord 'maritiem patrouillevliegtuig' weer in de Tweede Kamer te horen, maar het ging dit keer niet over de Orions. Voor het eerst in ruim veertig jaar werd de MPA genoemd in de context van een nieuwe capaciteit.
Nieuw geluid
Jarenlang sprak men over het 'vanaf Kefvlavik zoeken naar Russische onderzeeboten' in de verleden tijd. Maar de vluchten met MPA's vanaf de Amerikaanse basis op IJsland zijn weer helemaal terug. Al zijn de turboprops van de Orions tegenwoordig minder vaak te horen en klinken er vooral de turbofan-motoren van de Poseidon.
Boeing is de bouwer van deze nieuwe MPA's, de P-8 Poseidon, waarvan er meer dan 155 uit de fabriek zijn gerold. De grootste afnemer is de Amerikaanse marine, maar ze zijn ook in dienst in Australië, Groot-Brittannië, India, Noorwegen en Nieuw-Zeeland, de P-8’s voor Zuid-Korea worden geleverd. En Duitsland, dat Nederlandse Orions had overgenomen, gaat binnenkort vliegen met de Poseidon. Er gaan dan ook bij oud-vliegers stemmen op om bijvoorbeeld bij onze oosterburen aan te sluiten met een klein aantal vliegtuigen.
Poseidon
Maar wat is en kan die Poseidon nu precies? Om daar meer over te weten sprak Marineschepen.nl bij Boeing in Amsterdam met Tim Flood, tegenwoordig Senior Regional Director Global Business Development - Europe & Americas, maar in het verleden Airborne Electronics Officer op Australische P-3 Orions.
“De P-8 is operationeel sinds 2013”, zegt Flood. “Het programma heette aanvankelijk MMA; Multi Mission Aircraft. Hoewel de eisen sterk gericht waren op onderzeebootbestrijding, ging het altijd om de capaciteiten voor verschillende soorten operaties.”
Flood geeft enkele voorbeelden: “Het kan intelligence, surveillance and reconnaissance-missies doen. Het vliegtuig heeft een verscheidenheid aan sensoren; een radar om objecten aan de oppervlakte in kaart te brengen en synthetic aperture mapping [waarmee vormen van objecten kunnen wordne gezien, JK] kan uitvoeren. De P-8 heeft een indicator om ook bewegende doelen te zien. De infraroodcamera is even nuttig voor zowel maritieme als landdoelen. Het vliegtuig kan reddingsvlotten vervoeren in het wapenruim, waardoor de P-8 op zee naar overlevenden kan zoeken en reddingsvlotten kan laten vallen. In Australië gebruikten ze het ook om over bosbranden te vliegen om te bepalen of er mensen waren die in nood verkeerden en hulp nodig hadden."
Maar de Poseidon is vooral goed in het jagen op onderzeeboten. Flood: “Het is het beste ASW-platform ter wereld. Dat zeg ik niet alleen, maar ook hoge defensiefunctionarissen prezen de P-8. Zo zei de commandant van de 7e Vloot enorm onder de indruk te zijn. Het is ontworpen om niet alleen onderzeebootbestrijding te kunnen doen, maar ook om te kunnen concurreren met de meest geavanceerde, stille onderzeeboten. De voorsprong is stevig in het voordeel van de P-8."
Voor de Poseidon is Boeing niet helemaal terug naar de tekentafel gegaan, legt Flood uit: “De P-8 is gebaseerd op de Boeing 737 Next Gen. Dat is een vliegtuig dat veel capaciteit heeft om extra mogelijkheden toe te voegen. Er is ongeveer 200 kubieke voet [5,7 kubieke meter, JK] extra ruimte en koelcapaciteit om andere sensoren of extra mensen te plaatsen. Het heeft dus een aanzienlijk groeipotentieel.”
Aanvullende asset
Ondanks de nieuwe generatie helikopters met grotere vliegbereiken dan in het verleden, de betere sonars van de fregatten en de opkomst van drones (UAV's), blijven landen om ons heen dus investeren in maritieme patrouillevliegtuigen.
"De MPA maakt deel uit van de aanvullende oplossing om toe te voegen aan de bestaande mogelijkheden", legt Flood uit. "Zijn actieradius en uithoudingsvermogen zijn belangrijk. De eis voor de P-8 was om 1200 zeemijl [ruim 2200 km, JK] te vliegen en minimaal vier uur op locatie te blijven. Dat is iets wat een helikopter niet kan."
"Een P-8 vliegt bovendien twee keer zo snel als een helikopter. Heb je een schip met een helikopter op zee? Geweldig. Je vliegbasis kan vele kilometers ver weg zijn, maar als je MPA twee keer zo snel beweegt, bereik je toch veel sneller veel meer plaatsen. Het geeft je meer flexibiliteit."
"Even belangrijk is de grootte van het vliegtuig, wat betekent dat je veel sensoren kunt vervoeren, of het nu gaat om radar, infraroodcamera's, ESM (waarmee je radars en andere uitzendingen kan oppikken), of voor wapensystemen."
Flood: "Cruciaal is het vermogen van de P-8 om onderzeeboten te bestrijden. Daarvoor kan de P-8 sonoboeien in het water gooien. De P-8 kan 129 sonoboeien vervoeren, aan die aantallen komt een helikopter niet. Met zoveel boeien kan je langer op locatie blijven en een onderzeeboot lang volgen. En de P-8 heeft de mogelijkheid om vijf torpedo's en vier anti-scheepskruisvluchtwapens mee te nemen, zoals de Mk54 torpedo en Harpoon. Het andere kenmerk van een P-8 is dat hij in de lucht kan worden bijgetankt, zodat tot 20 uur langer op locatie kan blijven. Deze mogelijkheden onderscheiden P-8 echt van een schip of helikopter."
Nederland heeft maritieme UAV's aangeschaft. Kunnen die de taken van een MPA niet overnemen? Flood: “UAV’s kunnen een P-8 aanvullen, maar ze kunnen hem niet vervangen. Kijk maar eens naar een paar basisfeiten; de sensoren en wapens die UAV's kunnen meenemen zijn beperkt. Hoeveel sonoboeien hebben ze? Sommige hebben miniatuur sonoboeien, maar deze hebben door hun beperkte grootte niet hetzelfde bereik en dezelfde gevoeligheid. En wapens, ik ken geen enkele drone die een torpedo kan vervoeren. De P-8 kan vliegen in ijzige omstandigheden. Veel UAV's hebben geen de-icing-capaciteit en dat is natuurlijk een groot probleem in dit deel van de wereld.”
"Een UAV is traag. Vooral bij flinke tegenwind. Als je ergens een dreiging hebt en het duurt vier uur voordat de UAV er is, hoe ver kan die dreiging van de waargenomen positie zijn doorgevaren in die periode?"
Ook vanuit het oogpunt van personeelstekort levert een UAV volgens Flood weinig voordelen op. "Er is de gedachte dat onbemand echt helpt het personeelstekort op te lossen. Maar dat is niet waar, want het is niet onbemand: het is op afstand bemand. En doordat sommige van deze vliegtuigen lang in de lucht blijven, heb je nog meer bemanningen nodig. Je hebt nog steeds dezelfde regels rond rust voor de bemanning. En je hebt mensen nodig die al deze gegevens verzamelen en extra mensen die de analyse doen. Je realiseert dus eigenlijk geen personeelsbesparing."
Volgens Flood zijn er wel plannen om de P-8 te laten samenwerken met drones. Het delen van informatie is al wel mogelijk via Link 16 en mogelijk in de toekomst kan een Poseidon een drone aansturen, zegt Flood.
Sonoboeien zijn de belangrijkste sensoren van de Poseidon tijdens het zoeken naar onderzeeboten. Deze canisters klappen in het water uit en zenden hun informatie naar het vliegtuig. (Foto: US Navy)
Onderzeebootbestrijder
De P-8 is volgens Flood en anderen dus een uitstekend onderzeebootbestrijdingsvliegtuig. Maar wat maakt dit toestel dan zo'n geweldig ASW-vliegtuig? "Een MPA moet een uitstekende akoestische suite hebben", antwoordt Flood. "We hebben dus een reeks sensoren van verschillende leveranciers. De akoestische sensoren zijn echter ontwikkeld door Boeing."
De oude Orion had de mogelijkheid om de data van een beperkt aantal sonoboeien tegelijk te verwerken. De vliegtuigen moesten dan ook laag boven zee vliegen om de informatie te kunnen ontvangen en de positie van de sonoboeien te bepalen.
De Poseidon is decennia verder: "De P-8 heeft de mogelijkheid om veel sonoboeien tegelijk te monitoren. Je kunt een heel groot veld aanleggen en het is belangrijk om ze allemaal te kunnen blijven monitoren. Even belangrijk is te weten waar de sonoboeien zich in het water bevinden. Terwijl je een onderzeebootbestrijdingsoperatie uitvoert gedurende een periode van vier uur, worden de sonoboeien beïnvloed door verschillende stromingen en drijven ze niet allemaal in dezelfde richting. Dus omdat de boeien los van elkaar bewegen, is het van cruciaal belang om te weten waar elke sonoboei zich bevindt. Hierdoor kan je de onderzeeboot die je volgt precies lokaliseren. De P-8 kan de positie van de sonoboeien ook vanaf grote hoogte exact bepalen, en dat is nodig om een vijandige onderzeeboot snel en nauwkeurig aan te kunnen vallen."
De Amerikaanse marine vliegt met de P-8 op grote hoogtes. Sonoboeien kunnen vanaf kilometers hoogte gericht in het water worden gegooid. "Het missiesysteem van het vliegtuig heeft algoritmen die alle wind tussen het vliegtuig en het oppervlak weten te voorspellen, zodat het weet waar de sonoboei het water zal raken, binnen een zeer kleine straal. Het vliegtuig kan ook torpedo's op grote hoogte laten vallen. Deze zweven naar een positie verderop dankzij een vleugelkit die op de Mk54-torpedo kan worden gemonteerd." Ook de Nederlandse marine gaat werken met de Mk 54.
Operators in de Poseidon achter hun werkstations. (Foto: US Navy)
Van binnen
Een goed onderzeebootbestrijdingsvliegtuig is niet alleen een platform met goede sensoren en wapensystemen. Ook het binnenste van het vliegtuig is van belang.
Net als in de Orion zijn er zes werkstations, zegt Flood. “Er is meestal een tactische coördinator, een navigator, twee akoestische operators en twee droge operators [voor radar, ESM, enz.]. De P-3 had een vliegtuigtechnicus aan boord, maar niet op de P-8 omdat dit vliegtuig betrouwbaarder is, en we weten dat er geen dingen in de lucht gebeuren waarvoor die technicus nodig is.”
Deze zes personen werken met twee grote beeldschermen die boven elkaar zijn geplaatst. "We hebben een open tactische missiesoftware ontwikkeld, die in feite alle sensoren integreert", gaat Flood verder. “Dus je hebt een gemeenschappelijk operatiebeeld dat je op het scherm kunt zien. En de schermen kunnen alle input van verschillende sensoren naar boven halen om een beeld op te bouwen. Je kijkt dus niet alleen naar bijvoorbeeld een radarbeeld, maar je kunt ook zien wat je krijgt van het AIS [Automatic Identification System], welke radars worden gedetecteerd, enz. Je kunt al die informatie over elkaar heen leggen om precies te begrijpen wat er te zien is."
"Die zes stations zijn allemaal uitwisselbaar. Soms wil je flexibiliteit, bijvoorbeeld als de bemanning voor bepaalde missies anders moet samenwerken. Misschien wil de tactische coördinator, de persoon die de missiecommandant is, op een dag naast de radaroperator zitten. Ze kunnen inloggen op het station en de schermen tonen alle vooraf ingestelde overlays en alle informatie die je nodig hebt.”
Kenmerkend voor de Orion was dat deze laag vloog. Hier een Nederlandse Orion van de Marineluchtvaartdienst, op de achtergrond M-fregat Hr.Ms. Willem van der Zaan en S-fregat Hr.Ms. Abraham Crijnssen. (Foto: Defensie)
Hoog en laag
Het toestel van Boeing kan hoog vliegen, en net als zijn voorganger ook laag. Veel Orion-vliegers zetten tijdens lange vluchten een motor uit om brandstof te besparen en konden zo langer vliegen. Maar de Orion heeft vier motoren, de Poseidon twee. Aanvankelijk was er bij buitenstaanders de vrees dat dit, doordat de Poseidon slechts twee motoren heeft, niet tot de mogelijkheden zou behoren bij het nieuwe toestel.
"Een concurrent probeerde destijds deze zorgen over een laag vliegende P-8 onder de aandacht te brengen", zegt Flood. "Dus namen we een 737 en nodigden hoge marineofficieren uit aan boord. We vlogen naar beneden op 100 voet [ruim 30 meter], we zetten een motor uit en lieten de performance zien; op laag niveau werken en weer optrekken naar een grotere hoogte. Zo hebben we die mythe weten te ontkrachten."
Dus ook niet elk land vliegt hoog met de Poseidon. India heeft een magnetische sensor (MAD), en om die te gebruiken moet je wel laag vliegen om de magnetische afwijking veroorzaakt door onderzeeboten te kunnen detecteren.
De cockpit van een P-8A van de Amerikaanse marine, net een 737 passagierstoestel. Wel is in het schermpje aan de rechterkant een koopvaardijschip te zien, gezien door de camera van het vliegtuig. Dat is op de gewone 737 uiteraard niet mogelijk. (Foto: US Navy)
737 passagierstoestel
Hoezeer de P-8 Poseidon ook een militair toestel is, het is afgeleid van de welbekende Boeing 737 NG, waar inmiddels ruim 7.100 toestellen van zijn gemaakt.
"Hij gaat door dezelfde productielijn als een 737", zegt Flood over de P-8. "Maar terwijl deze 737 de lopende band af als een P-8, doen we andere dingen. Het toestel wordt verstevigd, het wapenruim wordt geïnstalleerd en er zijn geen ramen voor passagiers."
Was niet ook de Orion afgeleid van een commercieel vliegtuig? Jawel, de Lockheed Electra. Op de Nederlandse Orions kon je zelfs de opwarmers voor babyflesjes terugvinden.
Toch heeft de Orion volgens Flood niet het voordeel gehad van die commerciële basis. "Er was geen enorme vloot van commerciële Electra's", zegt Flood. "En de veranderingen en updates van de Orion gingen in tien verschillende richtingen; iedereen had orphan fleets."
"De P-8 heeft een enorme wereldwijde vloot van commerciële vliegtuigen. En dat is echt belangrijk, want er zijn zoveel overeenkomsten onderling. Je kan het vliegtuig effectiever in een hoge mate van paraatheid houden doordat je een wereldwijde toeleveringsketen hebt en commerciële faciliteiten kunt gebruiken om grote reparatierevisies uit te voeren."
"De P-3 heeft moeite om aan het einde van zijn levensduur inzetbaar te blijven", erkent Flood. "Ik herinner me dat ik tegen het einde van mijn vliegcarrière veel tijd besteedde aan het pre-flighten van een vliegtuig, maar vervolgens bleef het toestel aan de grond staan. We zien nu 90 procent plus gereedheidsniveaus van de P-8."
Een Noorse Poseidon. (Foto: Noorse Defensie)
Een voordeel van een toestel dat zo sterk gebaseerd is op een commercieel vliegtuig, is ook dat het sneller op de markt gebracht kan worden. Flood: "Je kunt naar elk ontwikkelingsprogramma in elk land kijken, vooral in de VS, en normaal gesproken zie je vertragingen en kostenoverschrijdingen. De P-8 is waarschijnlijk het uithangbord voor een ontwikkelingsprogramma. Boeing levert alle vliegtuigen op tijd of eerder af."
"Toen het programma in 2004 van start ging, plande de Amerikaanse marine de initial operational capability voor het vierde kwartaal van 2013. Negen jaar later was het toestel een zeer rigoureus testprogramma doorlopen, waren alle wapens en missieprofielen gecertificeerd en de Amerikaanse marine verklaarde de P-8 IOC in november 2013. Dat is ongelooflijk."
"Het is nu in volle productie. En de P-8 gaat dus langs dezelfde lijn als een 737, en met dezelfde snelheid. Het betekent dat je het sneller bouwt, dus het is goedkoper. Het is efficiënter, omdat je hetzelfde personeel en dezelfde tooling hebt. De ontwikkeling was eigenlijk 2 miljard dollar goedkoper dan de Amerikaanse marine vooraf had ingeschat, dankzij de commerciële productiesynergieën en de leercurve van de P-8-productie."
Dat het gebaseerd is op een commercieel toestel, betekent volgens Flood niet dat het niet voldoet aan militaire eisen. Flood: "P-3-operators ontdekten scheuren in de P-3 aan het einde van de levensfase van het toestel. Voor de P-8 hebben we een heel rigoureus programma doorlopen om de vermoeidheid van het vliegtuig te testen. Zo kocht de Amerikaanse marine materiaal om het vliegtuig volledig te belasten en alle vluchtprofielen te simuleren. We hebben het vliegtuig in feite drie levens lang getest. Nu we al deze gegevens over de vermoeidheid van het vliegtuig hebben, kunnen we veel bewuster plannen. Dat betekent dat we er alle vertrouwen in hebben dat de P-8 een zeer lange levensduur zal hebben."
Comfort
De overstap van de oude Orion naar de Poseidon betekent niet alleen een groot verschil op gebied van onderzeebootbestrijding, maar ook voor de bemanning zelf. Flood: "Als iemand die 4.000 uur aan boord van P-3's heeft doorgebracht, weet ik ook hoe vermoeiend die missies waren. Het was erg luidruchtig en door de korte vleugels van de P-3 was een vlucht een hobbelige rit. Ik hou van de P-3, maar na een missie had je het gevoel dat je door de wringer was gegaan."
"Ik heb ook op een P-8 gevlogen, en het is gewoon heel anders. Aan boord is het stiller en rustiger. En je kan zeggen 'oké, leuk, maar niet belangrijk'. Maar als de bemanning niet vermoeid is, zijn ze alerter en efficiënter. Dat betekent dat het vliegtuig effectiever is, want het gaat niet alleen om het vliegtuig, het gaat erom hoe goed de bemanning erin kan opereren."
Een P-8A in aanbouw. (Foto: Boeing)
Einde productie
Zoals bekend is Boeing overgestapt op de 737 Max; de NG wordt sinds 2020 alleen gebouwd voor militaire doeleinden. Dat heeft ook gevolgen voor de levering van nieuwe toestellen, met andere woorden: de productie gaat stoppen en klanten die nog willen bestellen, moeten niet te lang wachten, waarschuwt Flood.
"Alle nieuwe commerciële bestellingen van de 737 zijn gebaseerd op de Max-configuraties", aldus Flood. "Er is een derde lijn, waar nog steeds de 737 NG gebouwd wordt en dat is voor slechts twee platformen: de P-8 en de E-7 Airborne Early Warning & Control-vliegtuigen. Boeing bouwt momenteel één van deze toestellen per maand. En zolang we orders krijgen, blijven we bouwen."
Maar na ruim 180 P-8's komt het einde in zicht. "De Amerikaanse marine heeft bijna alle geplande toestellen besteld. Er zijn er nog tien die ze willen kopen, maar die zijn nog niet gefinancierd. Bekend is dat Duitsland toestellen aan het inkopen is. Canada heeft bekend gemaakt dat het de P-8 overweegt. De Amerikaanse luchtmacht vervangt zijn E-3's door E-7's. Ook de NAVO wil haar E-3's vervangen en E-7 is een kandidaat voor dat programma. Dat betekent dus dat als je alle interesse voor elke P-8 en E-7 bij elkaar optelt, er in potentie nog meerdere jaren gezonde productie kan zijn. We hebben die bestellingen ook nodig om door te bouwen zonder productieonderbrekingen. Het is niet haalbaar om een lijn open te houden als je geen vliegtuigen bouwt."
En dicht is dicht, zegt Flood. "Als deze lijn wordt gesloten, wordt deze gemigreerd naar een derde Max-lijn want er zijn nog veel Max-bestellingen."
Support en upgrades
Het einde van de productie zal volgens Flood geen effect hebben op de support van het toestel: "Nee helemaal niet. Dus zelfs als de productie is beëindigd, zie je nog steeds dat het vliegtuig door moderniseringsfasen gaat. Bovendien bestaat er een enorme wereldwijde vloot van vliegtuigen en dus kan je beschikken over reserveonderdelen en gebruik maken van de toeleveringsketen. De P-8 zal dus een zeer relevant vliegtuig blijven voor de komende decennia.”
Er zijn continu programma's om de P-8 uit te breiden of te moderniseren: "Er is een programma van de Amerikaanse marine en Australische luchtmacht", zegt Flood. "Om de zoveel jaar zijn er upgrades van de P-8. Er is al een derde update in het vliegtuig. De P-8 heeft een robuuste routekaart met capaciteiten waardoor het vliegtuig altijd relevant en capabel blijft, en klaar is voor de nieuwste dreigingen en missievereisten."
"Veel van de capaciteitsontwikkeling wordt gedaan via het Amerikaans-Australische programma, zij doen een groot deel van de investeringen. Maar we hebben ook geïnvesteerd bij Boeing. We hebben bijvoorbeeld een multimission pod ontwikkeld; een 20-voets container die aan de middellijn van de romp wordt bevestigd. Deze pod zou een reeks sensoren kunnen herbergen: een AESA-radar of een multi-INT-pakket [sensor om vele soorten inlichtingen te ontvangen, JK]. En deze pod kan door de technici worden geplaatst en worden verwijderd, het bedrijf hoeft geen enkele integratie uit te voeren. We hebben ermee gevlogen, het is in productie. Nu moet de pod door de luchtwaardigheidscertificering, dat zal op korte termijn gebeuren."
Ook op het gebied van wapensystemen zijn er ontwikkelingen. Net als de Orion heeft de Poseidon de Harpoon als standaard wapen tegen schepen. Maar daar komt een optie bij. "De Amerikaanse marine test de LRASM met langeafstands-anti-surface raketten", zegt Flood. Nederland stapt over op de Noorse Naval Strike Missile (NSM), net als onder andere de VS en Australië.
Van de NSM is een variant ontwikkeld die vanaf een vliegtuig kan worden gelanceerd; JSM. Er zijn nog geen plannen vanuit Noorwegen, dat zelf ook Poseidons heeft, bekend om de JSM ook te koppelen aan de P-8. Al ligt zo'n stap voor de hand. "Er zijn een paar landen die naar NSM hebben gekeken", bevestigt Flood. Integratie lijkt op voorhand haalbaar te zijn, Flood: "Op de P-8 kan elk wapen uit de J-serie worden geïntegreerd."
Een P-8A van de Royal Air Force. (Foto: Britse luchtmacht)
Ogen en oren open
Jarenlang stonden de marinepatrouillevliegtuigen van de Marineluchtvaartdienst bekend als de 'ogen en oren van de vloot'. Ondanks de toegevoegde waarde van dergelijke vliegtuigen voor de marine, is aanschaf van de Poseidon niet zo vanzelfsprekend als in landen die hun bestaande capaciteit vervangen.
Toch wordt de verwerving van Poseidons door Nederland niet op voorhand uitgesloten, ook niet door de staatssecretaris van Defensie Christophe van der Maat. Tijdens het materieelsoverleg van 19 april stelde de SGP vragen over de mogelijkheid tot internationale samenwerking met landen als het Verenigd Koninkrijk, Noorwegen en of Duitsland op het vlak van de P-8.
Van der Maat antwoordde dat dit op dit moment geen concrete behoefte is en dat Defensie vanuit de NAVO, EU en Nederland kijkt naar de "toekomstige behoeften en capaciteiten die er bij passen. We houden onze ogen en oren open."
Dit is een gesponsord artikel. Bij een gesponsord artikel kiest een opdrachtgever het onderwerp van het artikel. Boeing heeft Marineschepen.nl betaald om dit artikel te schrijven over dit onderwerp, maar Boeing had geen invloed op de journalistieke inhoud.
