Wat hebben kolen en een glas rode wijn met elkaar te maken? Ja, een barbecue zou je zeggen. Een logische hedendaagse gedachte. Vroeg je dat honderd jaar geleden aan machinekamerpersoneel van de Koninklijke Marine, dan had je een heel andere reactie gekregen. Want in de machinekamer werd toen wijn geschonken, 'roode wijn'.
(Foto: Jaime Karremann/ Marineschepen.nl)
Flottieljevaartuig Hr.Ms. Koetei (Koeteiklasse) vaart in de Rode Zee. Het schip, onder leiding van LTZ1 Bik, was op 9 september vertrokken vanuit Vlissingen op weg naar de Oost. In de machinekamer wordt hard gewerkt om de in Port-Said ingeslagen kolen op het vuur te scheppen, en zo het schip de gevraagde snelheid te kunnen geven. Buiten is het door de brandende zon al bloedheet, maar benedendeks in de machinekamer waar de vuren voor stoom moeten zorgen is het helemaal niet uit te houden. Temperaturen van boven de 50 graden zijn niet ongewoon. Ondanks de ondraaglijke hitte moeten de stokers dag en nacht doorwerken, en in de van roet vergeven ruimtes kolen op het vuur scheppen. Het vuur moet branden, het schip moet varen.
"'t Is nu een ander gezicht dan op die reclameplaat, geplakt bij de poort van de rijkswerf te Amsterdam, waar een prachtig schip staat met een publicatie er onder om stokers te werven," zou matroos Louis van Marken op diezelfde route in zijn dagboek aan boord van pantserdekschip Hr.Ms. Gelderland (Hollandklasse) noteren.
Om de uitgeputte en dorstige stokers op de been te houden krijgen zij wijn. Rode wijn die speciaal voor hen is ingeslagen, die zij bovendien alleen krijgen als temperaturen halverwege het kookpunt zijn.
Stokers in de voorstookplaats aan boord van pantserdekschip Hr.Ms. Noordbrabant (Hollandklasse) in 1914. De Noordbrabant was op weg om het stoffelijk overschot van majoor (KL) Lodewijk Thomson op te halen, die tijdens een vredesmissie in Albanië sneuvelde. (Foto: Arthur Tervooren, in de collectie van: Nationaal Archief/ Collectie Spaarnestad/ Het Leven)
Inhuur van vuurvaste vuurstokers
Een mogelijkheid was natuurlijk om stokers in te huren die deze temperaturen gewend waren. Dat gebeurde dan ook. Zij boden zich te huur aan in havenplaatsen rond het Suezkanaal en de Rode Zee. In 1875 nam de commandant van raderstoomschip 2e klasse Zr.Ms. Bromo, KLTZ Scholten van Aschat, tien Nubische (Nubië, gebied in Egypte) vuurstokers aan boord. Het lukte hem door zoveel mogelijk met twee van de vier stoomketels te varen de temperatuur niet boven de 69 graden te laten stijgen. "Eene temperatuur even wel, die voldoende was om zelfs een Nubisch vuurstoker voor de vuren te doen in zwijm vallen. Van de Europesche vuurstokers, die ook van tijd tot tijd voor de vuren dienst hebben moeten doen, daar de 10 Nubiërs niet alléén de 16 vuren konden behandelen, gebeurde zulks eene enkele keer (...)."
Ondanks de hoge temperaturen wilde de commandant voor de avond uit de Bab-el-Mandeb zijn gepasseerd en daarom kregen de stokers iets extra's: "Bij die gelegenheid heb ik hun dan ook
telkens wanneer zij waren afgelost een behoorlijk rantsoen wijn doen geven en de noodige limonade doen verstrekken."
In de jaren daarna werd het inhuren van vuurstokers ongebruikelijker, er werd gefraudeerd met certificaten waardoor de schepen soms plots tien onervaren stokers aan boord hadden. De eigen vuurstorkers moesten het steeds vaker zelf oplossen.
Schroefstoomschip der 1e klasse Zr.Ms. Tromp had 28 vuurstokers en 3 machinisten. Het schip was 80 meter lang en had een waterverplaatsing van 3425 ton. De Tromp was van 1882 t/m 1902 in dienst.
(Foto: Nederlands Instituut voor Militaire Historie/ Koninklijke Marine)
Liters water
Het was dus letterlijk en figuurlijk een hels karwei voor de mannen in de verzengende hitte. Stokers mochten daarom na iedere wacht acht uur rusten, anderen spraken van werkdagen van vier uur.
Je zou verwachten dat ze bovendien liters, liters, water zouden drinken. Verplicht zelfs. Zou je nu zeggen. Toen niet: "Ten einde het overmatig drinken van het machinekamer-personeel te beteugelen, werd wijn met gortwater verstrekt hetgeen bleek goed te voldoen," laat de commandant, LTZ1 Bik, in het Jaarboek van de Koninklijke Marine optekenen. Het is 1898 en veel water drinken is niet gezond.
Dit was niet zomaar een loze opmerking van een door de hitte bevangen commandant. In die tijd voeren Nederlandse marineschepen met grote regelmaat door deze hete wateren, van en naar Nederlands-Indië. Steeds steeg het kwik naar hoogten die niet bepaald gezond waren. Toch was men binnen de hele marine er van overtuigd dat gewoon water drinken niet de oplossing was.
Stokers in de achterstookplaats van Hr.Ms. Noordbrabant. De Noordbraband (1900-1940) was 94,7 meter lang en had een waterverplaatsing van ruim 4.000 ton. Het schip telde 325 bemanningsleden. (Foto: Arthur Tervooren, in de collectie van: Nationaal Archief/ Collectie Spaarnestad/ Het Leven)
In 1887 voer Hr.Ms. Flores door de Golf van Aden. Commandant LTZ1 Visser was erg blij met z'n machinekamerpersoneel: "aangezien onze vuurstokers uitstekend hun plicht en arbeid hebben verricht, dank zij
de voorgestelde maatregelen van den hier aan boord dienenden Officier van Gezondheid, welke mij verzocht had ook op aanraden van den 1sten Machinist om hun extra gortwater met rooden wijn te doen verstrekken, vooral tot het tegengaan van veel water drinken, waardoor zij zich spoedig onpasselijk zouden gevoelen."
Want hoewel er wel drinkwater werd ingeslagen tijdens havenbezoeken, was het al snel niet meer goed om te drinken (als dat het ooit al was geweest). Bier en wijn waren al eeuwen het alternatief geweest en natuurlijk gortwater.
Hr.Ms. Gelderland, net als de Noordbrabant een pantserdekschip van de Hollandklasse.
(Foto: NIMH/ Koninklijke Marine)
Gortwater
"Deze drank wordt sedert jaren toegepast in gasfabrieken en andere werkplaatsen, waar door de werklieden op warme dagen veel wordt gedronken," schreef de Nieuwe Apeldoornsche Courant in juni 1940 over gortwater als alternatief voor thee (dat door de oorlog beperkt verkrijgbaar was). Gortwater was inmiddels niet meer zo in gebruik en dat had misschien wel met de smaak te maken. "Het moge in den beginne niet zoo lekker smaken, doch men went er spoedig aan, terwijl het voor het lichaam van den werkman een uitstekende drank is."
Gort is gerst (bekend van bier) waar het vliesje van is gepeld. En gortwater werd gemaakt door gort te weken en aan de kook te brengen. Tot zo'n honderd jaar geleden behoorde gort (en gortwater) tot de standaardingrediënten van de voeding aan boord, al sinds de tijd van Michiel de Ruyter. Matrozen werden niet voor niets 'gortmachines' genoemd omdat ze zoveel gort voorgeschoteld kregen.
Roode wijn
Toch was alleen gortwater drinken niet voldoende. Kennelijk. Er werd speciaal voor de machinisten en stokers wijn ingeslagen. Doe dan een verfrissend koud biertje, nee, de oververhitte mannen kregen lekkere (warme) wijn.
In maart 1896 was het LTZ1 Van der Staal die met Hr.Ms. Nias voor het Suezkanaal nog flink had ingeslagen: 7.000 liter water, 108 kg brood, 84 kg "vleesch", 160 rantsoenen soepgroenten, 25 kg groene zeep en "48 liter roode wijn bestemd voor de vuurstokers bij het stoomen door de Roode zee." Een jaar later sloeg Hr.Ms. Mataram 60 liter rode wijn voor de stokers in.
Zoals eerder vermeld werd de wijn verstrekt op advies van de arts aan boord. "De stokers hadden de handen vol werk, telkens viel er een af, die het niet vol kon houden, vooral het verwerken der steenkolen in de warme ruimen ging zeer bezwaarlijk en dit was zeker mede een der redenen waarom geen voldoende stoom kon geleverd worden om de verlangde vaart te behouden. Op advies van den Officier van Gezondheid werd
reeds kort na het begin der reis aan het machinekamerpersoneel wijn verstrekt op elke wacht en aan de stokers op de H.W. en D.W. een extra rantsoen brood met spek," schreef KTZ Sybrandi, commandant van Hr.Ms. Holland in 1899.
Ook de commandant van Hr.Ms. Utrecht, KTZ Ellis, was in 1901 te spreken over de wijnverstrekking: "Om het overmatig drinken van water bij de groote hitte in de machinekamer en stookplaatsen tegen te gaan, werd, na het verlaten van Suez, gortwater met wijn verstrekt. Naar mijne meening heeft deze maatregel goed gewerkt en verdient aanbeveling."
Limoensap
Ondanks de vele aanbevelingen van commandanten in die periode, besloot de marine om toch een proef te doen met andere dranken. Overigens niet omdat vanuit medische hoek wijn drinken tijdens vuurstoken werd afgeraden, maar omdat de stokers zelf af en toe iets anders wilden drinken, zo blijkt uit het Jaarboek van 1908 - 1909: "Aan boord van Hr. Ms. pantserschip de Ruyter in de
Caraibische Zee werd tijdelijk, ter tegemoetkoming aan gedane verzoeken, de hoeveelheid wijn bij gortwater voor het machinekamerpersoneel op wachten verhoogd en voor
afwisseling en beproeving ook gortwater met limoensap en suiker verstrekt. Laatstbedoelde drank bleek zóó in den smaak te vallen en te voldoen, dat daarin aanleiding is gevonden met de
proef in ruimer zin voort te gaan."
Limoensap was een doorslaand succes en in 1910 volgde er een Koninklijk Besluit. Het mengsel gortwater, limoensap en suiker "bleek algemeen zeer gewild en als verfrissching tijdens de zware werkzaam heden, onder hooge temperaturen bij de machines en op de stookplaatsen, alleszins aanbeveling te verdienen. Daarom werd bij Koninklijk besluit van 29 April 1910,
n°. 52, aan de commandanten van Hr. Ms. schepen de bevoegdheid toegekend tot bet verstrekken van dien drank
en daarvoor te doen bezigen 0.10 L. gort, 0.015 L. limoensap en 0.04 KG. suiker per hoofd."
Maar wie denkt dat dit gelijk het einde was van rode wijn in de machinekamer heeft het verkeerd. Sterker, de hoeveelheid wijn moest verdubbeld worden! "De uitgifte van gortwater met wijn werd echter ook
behouden, wegens bet opwekkend vermogen van wijn bij inzinking van krachten, doch met verdubbeling van de hoeveelheid wijn en toevoeging van suiker, en de keuze tusschen beide dranken aan de beoordeeling van de commandanten overgelaten."
Toch was dit vermoedelijk het begin van het einde van de wijn in de machinekamers. KLTZ Spengler, commandant van Hr.Ms. De Zeven Provinciën, liet in 1922 nog optekenen dat hij gortwater met wijn had laten verstrekken "die door het vele drinken dat zij deden last van hun ingewanden kregen. Het was abnormaal warm." Geen commandant heeft daarna nog melding gemaakt van de verstrekking van wijn aan machinekamerpersoneel, wel van limoensap.
Vanaf die tijd tot 2007 werd er op zee nog wel wijn gedronken, maar alleen voor vermaak.
Bronnen
Jaarboek van de Koninklijke Nederlandsche Zeemagt 1875-1876, verslag Zr.Ms. Bromo, pag. 229
Jaarboek van de Koninklijke Nederlandsche Zeemagt 1887-1888, verslag Zr.Ms. Flores, pag. 209
Jaarboek van de Koninklijke Nederlandsche Zeemagt 1895-1896, verslag Hr.Ms. Nias, pag. 300
Jaarboek van de Koninklijke Nederlandsche Zeemagt 1898-1899, verslag Hr.Ms. Koetei, pag. 261
Jaarboek van de Koninklijke Nederlandsche Zeemagt 1899-1900, verslag Hr.Ms. Holland, pag. 229
Jaarboek van de Koninklijke Nederlandsche Zeemagt 1901-1902, verslag Hr.Ms. Utrecht, pag. 148
Jaarboek van de Koninklijke Marine 1908-1909, Voeding, kleeding en verpleging, pag. 145
Jaarboek van de Koninklijke Marine 1909-1910, Voeding, kleeding en verpleging, pag. 140
Jaarboek van de Koninklijke Marine 1921-1922, Verslag van Hr.Ms. De Zeven Provinciën, pag. 105 "JOURNAAL, gehouden aan boord Hr. Ms. pantserdekschip „Gelderland", vanaf 22 Augustus 1900. 2) (Vervolg).". "Rotterdamsch nieuwsblad". Rotterdam, 1900/11/27, Geraadpleegd via Delpher
"Liever een kalverstraatje dan de Roode zee". "De Volkskrant". 's-Hertogenbosch, 1995/04/22, Geraadpleegd via Delpher "PLAATSELIJK NIEUWS". "Nieuwe Apeldoornsche courant". Apeldoorn, 1940/06/22 Geraadpleegd via Delpher
