Marineschepen.nl
 
   
 

De Slag bij Trafalgar


Door: Onno de Meer/ Jomini online boekhandel
Geplaatst: 07-02-2015


De Slag bij Trafalgar had plaats op 21 oktober 1805. De Britse vloot versloeg bij Kaap Trafalgar (Spanje) de gecombineerde Frans-Spaanse vloot, waardoor Groot-Brittannië de heerschappij over de zee naar zich toetrok. Tijdens de zeeslag sneuvelde wel admiraal Horatio Nelson, de grootste zeeheld uit de Britse geschiedenis.
Onno de Meer (Jomini online boekhandel) beschrijft voor Marineschepen.nl deze belangrijke zeeslag.


Trafalgar
Slag bij Trafalgar. (Schilderij: olie op doek, J.M.W. Turner)

Terwijl het tumult net is verstomd en de rondvliegende splinters zijn neergedaald, staat een groep mannen verslagen bij elkaar. Wat een legendarische overwinning zou moeten zijn, wordt nu overschaduwd door een groot verlies. Langzaam begint de werkelijkheid tot iedereen door te dringen op die bijzondere dag in 1805. De dood legt een zware schaduw over de vloot, terwijl vice-admiraal Cuthbert Collingwood de vloot hergroepeert.



"There are bitter weeds in England"1
In maart 1802 sluiten Frankrijk, Spanje, Holland en Engeland vrede in de vrede van Amiens. De vrede geeft Engeland even ademruimte na een jarenlange strijd met Frankrijk. Napoleon gebruikt de tijd om zijn plan voor te breiden om Engeland voor eens en voor altijd uit te schakelen en bereidt een invasie voor. Deze plannen beginnen in 1803 steeds meer vorm te krijgen en bestaan uit drie deelfacetten:
- Als eerste moet er een invasievloot worden gevormd, waarbij Noord-Frankrijk geschikte havens moet krijgen. De logistieke basis voor deze operatie moet ook plaats vinden vanuit Noord-Frankrijk. Napoleon zal daar persoonlijk toezicht op houden.
- Vervolgens moet er een maritiem overwicht komen om de troepen Het Kanaal over te zetten en deze gedurende een bepaalde tijd in bevoorrading te voorzien. Dit overwicht is voor geruime tijd noodzakelijk.
- Als laatste moet de belangrijkste noordelijke Franse haven, Brest, te allen tijde vrij zijn voor gebruik, om de eerder genoemde operaties ongehinderd doorgang te laten vinden.2

Naast een Franse vloot in Brest (Atlantische oceaan) bevinden zich grote Franse vlooteenheden in de haven van Toulon, gelegen in de Middellandse zee. Als deze eenheden zich kunnen samenvoegen met de vloot uit Brest, dan is er een reële dreiging voor de Engelse Kanaalvloot en komt het tweede Franse doel van de plannen dichterbij.

De vloot in de Middellandse zee bestaat voor een groot deel uit Franse schepen van de lijn, maar ook uit een grote Spaanse vloot. De gecombineerd Frans-Spaanse vloot staat onder bevel van de Franse admiraal Villeneuve, met als ondercommandant de Spaanse admiraal Frederico Gravina. Vanaf 1803 zijn de Spanjaarden bondgenoot van Frankrijk, zeer tegen hun zin, maar niet in staat om tegenwicht te bieden aan de Franse druk. De Spanjaarden zijn de betere zeelieden en kijken neer op de Franse schepen en hun bemanningen. In het grote Europese machtsspel moeten de Spanjaarden toch de lijn van Napoleon volgen.

Nelson
De Britse admiraal Horatio Nelson voorafgaand aan de Slag bij Trafalgar. (Bron: Wikimedia Commons)

Gereed voor de grote manoeuvres
Na zijn grote successen bij Kopenhagen en bij Aboukir Bay wordt de Engelse admiraal Horatio Nelson de nieuwe grote maritieme held van de Engelsen. Eerdere gevechten hebben hem voor het leven getekend. Blind aan een oog (tijdens gevechten bij Calvi) en het verlies van zijn rechterarm (bij de verovering van een goudschip bij Tenerife) maken van hem een indrukwekkende persoonlijkheid die door zijn bemanningen op handen wordt gedragen. In 1803 wordt Nelson tot Commander-in-Chief Mediterranean fleet benoemd. Daarmee wordt hij de direct aangewezene om de vloot van Villeneuve tegen te houden.

De voorbereidingen in Frankrijk voor de invasie bereiken hun hoogtepunt in herfst 1804. Er is Napoleon veel aan gelegen om Engeland voor december onder de voet te lopen, zodat hij bij zijn kroning tot keizer in december, ook keizer van Engeland kan worden. Om de invasie te laten slagen, ontwerpt Napoleon een plan om uiteindelijk het benodigde overwicht in het kanaal te krijgen. In het eerste deel krijgt Villeneuve opdracht om uit Toulon uit te breken en naar West-Afrika te zeilen. Daar moeten dan Engelse nederzettingen worden aangevallen, waarna Villeneuve verder de Atlantische oceaan op gaat om Sint Helena te veroveren. Het tweede deel van het plan, betreft de vloot uit Brest, onder schout-bij-nacht Missiessy, die een soortgelijke opdracht krijgt richting de Caraïben. Beide vloten moeten zich dan verzamelen in de Caraïben om een gezamenlijke aanval uit te voeren op Suriname, toen in Engelse handen.3

Na deze aanval zullen de beide vloten onder leiding van Villeneuve naar Europa terugkeren. De vierde, en laatste stap, betreft het squadron uit Brest. Dit squadron moet met een invasiemacht richting Ierland vertrekken. De ruimte voor deze beweging moet ontstaan door het wegtrekken van belangrijke Engelse marine-eenheden naar de Caraïben door de vloot van Villeneuve. De complexiteit van het plan blijkt echter al snel een beslissing voor december 1804 onmogelijk te maken.

Villeneuve slaagt er in het voorjaar van 1805 om met zijn Frans-Spaanse vloot naar de Caraïben te vertrekken en een voorsprong op de achtervolgende Engelsen onder leiding van Nelson te krijgen. Bij terugkeer raakt het eskader van Villeneuve slaags met de Engelsen in de Slag bij Kaap Finisterre (22 juli 1805). Na het herstellen van lichte schade in Spanje, lukt het Villeneuve door tegenwind niet om zijn schepen samen te voegen met de vloot in Brest om zo een invasie mogelijk te maken. Inmiddels heeft Napoleon op 10 augustus 1805 besloten dat de invasie niet doorgaat en hij verlegt de aandacht naar het naderende Oostenrijkse en Russische gevaar uit het oosten.

Slag bij Kaap Finisterre
De Slag bij Kaap Finisterre. (Beeld: William Anderson, collectie National Maritime Museum)

De voorbereidingen voor de laatste acte
Terwijl Villeneuve de haven opzoekt van Cádiz, arriveert Nelson op 19 augustus 1805 in de haven van Plymouth. Met de Franse invasieplannen op de schroothoop, blijft de Franse vloot nog steeds een tegenstander van formaat in de verschillende Franse havens. Tijdens zijn verblijf in Plymouth, bedenkt Nelson een nieuw tactisch concept om de vloot van Villeneuve te vernietigen. Zijn plan is gebaseerd op een afwijking op het tot dan gangbare concept. De doctrine waarop vloten begin 1800 met elkaar vechten is gebaseerd op een of meer slaglinies van schepen die langs elkaar heen varen en dan hun volledige geschut aan één zijde kunnen gebruiken. Vandaar de term "linieschepen". Nelson ontwikkelt een variant waarbij hij meerdere eigen linies dwars op de vijandelijk linie laat invaren. Hij wil hiermee chaos creëren die hij zelf wil beheersen. Deze tactiek zal hij bij Trafalgar ook daadwerkelijk uitproberen.

Op 14 september 1805, 11:30 uur, hijst Nelson zijn admiraalsvlag aan boord van HMS Victory in de haven van Portsmouth. Terwijl Nelson zuidwaarts gaat, richting Cádiz, krijgt Villeneuve bevel om zeil te zetten naar Toulon. Op 27 september komt Nelson met zijn vloot aan bij Kaap St. Vincent, buiten zicht van de Fransen.4 Nelson positioneert het grootste deel van zijn vloot uit het zicht van de Fransen op de Atlantische Oceaan. De Franse vloot wordt in de gaten gehouden door een keten van fregatten. Het fregat HMS Euryalus, onder leiding van kapitein Blackwood, houdt de haven van Cadiz in de gaten en haar zusterschepen vormen een keten van schepen om de waarnemingen van HMS Euryalus door te geven aan Nelson.

Pas op 18 oktober begint Villeneuve zijn vloot gereed te krijgen om uit te zeilen. De Franse admiraal Magon krijgt van Villeneuve opdracht om de haven van Cadiz te verlaten om een eskader met zeven linieschepen en HMS Euryalus te zoeken. Als er bericht komt dat een deel van Nelson's vloot bij Gibraltar is gesignaleerd, neemt Villeneuve op 19 oktober het besluit om ook de rest van zijn vloot uit te laten zeilen.

Het fregat HMS Euryalus ziet de Franse seinen en de keten van fregatten seint het bericht snel naar Nelson. Het bericht waarschuwt Nelson dat Villeneuve op het punt staat om Cádiz te verlaten. Behalve dat Blackwood Nelson waarschuwt, wordt een sloep naar Gibraltar gestuurd om de daar aanwezige schepen te waarschuwen. De Franse vloot wordt door Nelson op dat moment op 34 linieschepen en zes fregatten geschat.5 Nelson krijgt met zijn vloot steeds meer te maken met harde wind, die uiteindelijk zal toenemen tot storm.

De volgende dag, 20 oktober, is een dag die eigenlijk alleen wordt gebruikt voor manoeuvres van Nelson om door de straat van Gibraltar te komen. HMS Euryalus blijft ondertussen de Fransen schaduwen, terwijl haar zusterschepen de omgeving in de gaten blijven houden als verkenningsscherm voor de vloot van Nelson. HMS Sirius, een ander Engels fregat, wordt bij deze verkenningen onder vuur genomen door een van de Franse schepen. Hiermee worden de eerste schoten van de slag bij Trafalgar afgevuurd.

De openingszetten
Na het uitlopen van de Franse vloot formeert Villeneuve zijn vloot in drie eskaders, waarbij de vlag van Villeneuve op het linieschip de Bucentaure wappert in het eerste eskader. Het tweede eskader staat onder commando van de Spaanse admiraal Alava. Het derde eskader treedt op onder Gravina. Gravina heeft als commandant van het "Squadron of Observation", de taak om de Gecombineerde vloot af te schermen tegen de Engelse fregatten.6

De Gecombineerde vloot gaat langzaam richting Gibraltar. Op 20 oktober wordt de Engelse vloot waargenomen door de schepen van Gravina. Nelson ligt op achtervolgingskoers. De Franse organisatie met drie linies, betekent voor de nieuwe tactiek van Nelson een probleem, maar Villeneuve voegt zijn drie linies op de avond van de 20e samen in één linie. In het donker betekent dit voor de ongeoefende Franse bemanningen een groot probleem. Hiermee speelt Villeneuve Nelson ongewild in de kaart. De toenemende wind neemt in de loop van de avond af, waarmee de kalmte voor de storm een feit is.

De eerste verandering van het weer die merkbaar wordt, is de veranderende golfslag van de Atlantische Oceaan die aan een zware storm vooraf gaat.7 De zuidwestelijke wind begint dan inmiddels fors toe te nemen. Voor de achtervolgende Nelson is dat veel minder een probleem dan voor de Gecombineerde vloot van Villeneuve, die worstelt met de wind en de ongeoefendheid van zijn bemanningen. Beide vloten merken wel dat er een storm op komst is die het gevecht zal bemoeilijken. Het manoeuvreren gaat moeilijk voor de Gecombineerde vloot en het tempo door de toenemende zuidwestelijke wind is laag. Nelson heeft de wind in de zeilen en kan daardoor veel beter manoeuvreren. De nacht valt zonder dat de beide vloten elkaar hebben ontmoet. Nelson gebruikt de tijd om in de juiste positie te komen voor het komende gevecht.

Bij het licht worden blijkt de Franse vloot chaotisch te zijn georganiseerd. De drie eskaders zijn door elkaar gekomen en de schepen moeten hun posities weer innemen. In de vroege ochtend probeert Villeneuve zijn verstrooide vloot te herschikken. Hij geeft bevel om weer drie linies te vormen, maar herroept deze opdracht een uur later weer. Hiermee creëert hij een verdere chaos in de toch al gedemoraliseerde vloot. De positie van Villeneuve bij zijn manschappen en officieren is ronduit slecht. Napoleon heeft de vervanging van Villeneuve al bevolen, maar de vervanging is nog niet geëffectueerd. Het lafhartige karakter van Villeneuve weerhoudt de Franse admiraal er niet van om de Gecombineerde vloot om te laten draaien en de confrontatie met Nelson aan te gaan. De twee vloten gaan op 21 oktober om 10:00 uur op tegengestelde koers. Een zeeslag wordt onvermijdelijk.

Trafalgar
De Slag bij Trafalgar. (Beeld: Clarkson Frederick Stanfield)

De Slag bij Trafalgar
Op 21 oktober om 06:00 uur wordt op HMS Victory het sein gehesen om twee linies te vormen.8 Nelson neemt het commando over een linie en vice-admiraal Collingwood, Nelsons plaatsvervanger, neemt het commando over de tweede linie. Tegelijkertijd wordt het signaal gegeven om zich voor te bereiden voor het gevecht. Levende dieren worden over boord gezet en de dekken worden met zand bestrooid. Nelson blijft gekleed in het uniform van admiraal, zeer tegen het advies van zijn ondergeschikten in. Nelson bekijkt het weer en voorziet dat tegen de avond er een zware storm zal losbarsten. Hij geeft voor de slag bevel om zo snel als de slag voorbij is, alle schepen voor anker te laten gaan. Dit als voorzorg tegen de storm.

De vloot van Villeneuve vaart door het weer niet in een rechte linie, maar in de vorm van een halve maan. De twee linies van Nelson varen haaks op de halve maan van Villeneuve, en Nelson hijst dan het beroemde signaal "England expects that every man will do his duty" om 11:35 uur.9 Om 12:00 uur boren de twee Engelse linies zich in de Frans-Spaanse vloot. Vanaf dit moment wordt het een grote chaos aan schepen die met elkaar het gevecht aan gaan. Masten die vallen, sluipschutters die vuren uit de zeilen en schepen die in elkaar verstrikt raken kenmerken het gevecht.

Collingwood op HMS Royal Sovereign en Nelson op HMS Victory gaan aan het hoofd van hun linie dwars op de Gecombineerde vloot in. Collingwood gaat in hoog tempo op de Gecombineerde vloot af en boort zijn linieschip door de Spaanse linie heen. Hij richt zich op het schip van de Spaanse admiraal Alava, de Santa Ana, maar vlakbij draait hij achter dit schip langs en probeert de boegspriet van het achterliggende Franse schip Fougueux te rammen. Tijdens deze manoeuvre wordt een enkel schot richting Fougueux gelost voor een rookgordijn. De achterkant van de Santa Ana krijgt de volle lading van HMS Royal Sovereign. De bemanningen van Collingwood's linie zijn zo goed getraind, dat zij in staat zijn om drie salvo's in drie en een halve minuut te lossen. Hierdoor krijgt de Santa Ana een overweldigend kanonvuur over zich heen.

Ook HMS Royal Sovereign krijgt het zwaar te verduren. Collingwood seint HMS Euryalus om haar op sleeptouw te nemen, omdat zij zelf niet meer adequaat te zeilen is. De Santa Ana wordt ook door de HMS Belleisle geraakt, die daarna ook het Franse schip de Fougueux onder vuur neemt. Door deze manoeuvre komen HMS Belleisle en de Fougueux in elkaar verstrikt zitten. De gevechten gaan desondanks onverminderd door. Het linieschip HMS Mars neemt ook aan de strijd met de Fougueux deel. Door een gelukkig schot van de Fransman wordt in een keer de kapitein van het schip, Duff, gedood. Het achterdek is volledig vernield en de Belleisle drijft oncontroleerbaar van het gevecht weg. Terwijl het wegdrijft, krijgt het de volle laag van verschillende Franse schepen. Maar ook de rest van de linie van Collingwood volgt de eerste schepen in het gevecht met de Fransen en de Spanjaarden, waardoor de Gecombineerde vloot zware klappen krijgt.

Tegelijkertijd gaat Nelson met zijn linie door een ander deel van de Gecombineerde vloot. Aan boord van HMS Victory, wordt om 12:09 uur het eerste Franse vuur ontvangen. Een kwartier later gaan de eerste salvo's van HMS Victory richting de Bucentaure. De Franse salvo's vegen het dek van HMS Victory flink schoon. Verschillende mensen om Nelson heen sneuvelen. De Engelsen weten niet op welk schip Villeneuve en Gravina zitten, maar de Fransen krijgen Nelson op een presenteerblaadje. Met zijn vlag zichtbaar in top en gekleed in zijn admiraalsuniform, is Nelson duidelijk zichtbaar voor de Franse sluipschutters. Om 13:25 wordt Nelson getroffen door een musketkogel die hem de rug breekt. Hij wordt benedendeks gebracht, maar overlijdt aan zijn verwondingen om 16:03 uur. In de tussentijd heeft de Engelse vloot de Frans-Spaanse vloot zware schade toegebracht.

De Bucentaure krijgt ook veel schade door de salvo's van HMS Victory, waardoor de volgende Engelse schepen de Bucentaure nog grotere schade aan kunnen brengen. De Franse Redoutable en Neptune nemen ook deel aan de strijd met de HMS Victory. De Redoutable is van de hele Gecombineerde vloot het best presterende linieschip. Het schip is van een kleinere klasse (74 kanonnen) dan haar tegenstanders HMS Victory (104 kanonnen) en HMS Temeraire (98 kanonnen), maar bevecht beide schepen geheel alleen en slaagt er vervolgens in om HMS Victory uit te schakelen en Nelson te doden. Na de eerste run door de twee Engels linies op de Gecombineerde vloot ontstaat een chaotisch gevecht.

Slag bij Trafalgar
Kaart van de slag waarop te zien is hoe de Britse vloot in twee linies (links in beeld) de Frans-Spaanse vloot doorboorde. (Bron: Alexander Keith Johnston/ Atlas to Alison's History of Europe)

Villeneuve heeft zijn eigen problemen. De koers van de Gecombineerde vloot is ongunstig voor de Fransen en de Spanjaarden in verband met de wind. De Engelsen kunnen met een goede vaart vooruitkomen en daarmee een continue bedreiging vormen voor de Gecombineerde vloot. Villeneuve kan echter nauwelijks vooruitkomen en kan daardoor bedreigde plaatsen in zijn linie niet bijstaan met schepen die niet bedreigd worden. De twee Engelse linies kunnen daardoor de Fransen en Spanjaarden veel gerichter bestrijden. Als het gevecht al ver gevorderd is, moet schout-bij-nacht Pierre Dumanoir, een van Villeneuves ondercommandanten, in het gevecht ingrijpen met tien schepen. Dumanoir ziet echter dat het gevecht te ver heen is om nog in het voordeel te worden beslist van de Fransen. Hij beslist om zich aan het gevecht te onttrekken en daarmee is het lot van de Frans-Spaanse vloot definitief bezegeld. Om 16:15 geeft Villeneuve zijn vloot over aan de Engelsen.



Epiloog
De Frans-Spaanse vloot heeft bijna 3400 doden en 1160 gewonden. Zestien schepen zijn vernietigd, negen schepen zijn ontsnapt naar Cádiz, vier gaan naar Gibraltar en vier schepen van Dumanoir ontsnappen. De Engelse vloot heeft slechts 469 doden te betreuren. De boodschap dat Nelson is gesneuveld geeft de Engelsen een held die zij op dat moment hard nodig hebben.

De storm die direct na de zeeslag losbreekt, zorgt er voor dat veel zeelieden alsnog verdrinken. De storm met orkaankracht maakt van veel wrakke schepen een speelbal en geeft de zeelieden weinig kans op overleven.

Op het moment dat Trafalgar in Engeland bekend wordt, wordt ook bekend dat de Oostenrijkse troepen bij Ulm een zeer zware nederlaag hebben geleden. De oorlog tegen Napoleon op zee verloopt anders dan die op land. Er zal nog tien jaar in Europa worden gevochten, maar de strijd op zee is door Engeland in haar voordeel beslist.



Bronnen
- Barnett, Corelli, Bonaparte, Ware: Wordsworth Editions Limited, 1998.
- Churchill, Winston Spencer, Blood, toil, tears and sweat, The great speeches, London: Penguin classics, Penguin group, 2002.
- Keegan, John and Andrew Wheatcroft, Who's who in military history, from 1453 to the present day, London: Routledge, 1996.
- Lee, Christopher, Nelson and Napoleon, The long haul to Trafalgar, London: Headline book publishing, 2005.
- Sharp, Chris, Nelson and the Battle of Trafalgar, In: British History, November 2005, pp. 34-40.
- Warner, Oliver, Nelson's Battles, Newton Abbott: David & Charles (Publishers) Limited, 1971.
- Welsh, William, Nelson at Trafalgar: he did his duty, In: Military History, October 2005, pp. 38-44, 72.

Noten
1. Winston Spencer Churchill , Blood, toil, tears and sweat, The great speeches, London: Penguin classics, Penguin group, 2002, p.163.
2. Christopher Lee, Nelson and Napoleon, The long haul to Trafalgar, London: Headline book publishing, 2005, p. 53
3. Ibid,p. 150
4. Ibid., p.286.
5. Warner, Oliver, Nelson's Battles, Newton Abbott: David & Charles (Publishers) Limited, 1971, pp.184.
6. Ibid, p.184.
7. Christopher Lee, Nelson and Napoleon, The long haul to Trafalgar, London: Headline book publishing, 2005, p.308.
8. Ibid., p.313.
9. Ibid., p.325




Marineschepen.nl
Contact
Over deze site
Privacy
Adverteren
Blijf op de hoogte via:

Twitter

Facebook

Instagram

Copyright

Alle rechten voorbehouden.

Sinds 13 augustus 2001



Menu
Dossiers

Gerelateerde artikelen
Slag in de Javazee
Slag bij Midway
De Bismarck zinkt