Tien feiten over de ramp met de Koersk en de film Kursk. Oké, elf dan.
Model van de Koersk. (Foto: Pjotr Mahhonin, CC BY-SA 4.0)
1. Brandstof torpedo was in 1956 door Britten als levensgevaarlijk bestempeld
De oefentorpedo die op 12 augustus 2000 om 1128 uur in buis 4 van de Koersk (Oscarklasse) explodeerde was een torpedo van het type 65-76 (650 mm, uit het jaar 1976). Deze torpedo was dus beduidend groter dan de gangbare torpedo's binnen de NAVO met een doorsnede van 533 mm. Bijzonder aan de 65-76 was echter dat het wapen geconcentreerde waterstofperoxide (HTP) gebruikte als brandstof. HTP is echter een heel lastig goedje. De Britten merkten dat toen zij hun experimentele Mark 12 torpedo (met HTP) in 1955 aan boord van HMS Sidon laadden. De torpedo ontplofte, net als op de Koersk. De Britse onderzeeboot lag echter aan de oppervlakte. Getuigen zagen een steekvlam uit de toren van de boot komen, gevolgd door kledingstukken, meubilair en onderdelen. Doordat de boot boven water lag, overleefde een groot deel van de bemanning de ramp. HMS Explorer, de onderzeeboot met experimentele HTP-voortstuwing, werd HMS Exploder genoemd en op een veilige plaats afgemeerd voor het mis kon gaan. Later ontplofte nog een HTP-torpedo. In 1958 schreef een officier van de Britse Onderzeedienst: "The safety problems with HTP are so great that it is an uncomfortable shipmate in a Submarine." De Britse experimenten met HTP werden gestopt.
De Russen leerden die les pas dik 40 jaar later. Al wordt HTP nog wel gebruikt om de Sojoezraket naar het ISS te vervoeren.
2. Oefening was dekmantel
De oefening waar de Koersk aan meedeed was de Summer X oefening, een bijzondere en grote oefening in tijden van enorme bezuinigingen. Het was niet alleen een oefening om het personeel en materieel te testen en op te leiden, maar het was ook een middel om NAVO-marines om de tuin te leiden. Tijdens de oefening moest in het geniep namelijk een onderzeeboot met ballistische raketten (SSBN) op patrouille gaan, zonder dat NAVO-eenheden het doorhadden en de boot konden volgen.
3. Aaneenrijging verkeerde prioriteiten
De ramp met de Koersk was een aaneenrijging van verkeerde prioriteiten. Dat begon al met de reactie op de enorme bezuinigingen: de Russische marine koos ervoor om (bepaalde) onderzeeboten te ontzien bij de bezuinigingen. De onderzeebootreddingsdiensten werden helemaal niet ontzien, daar werd echter drastisch op bezuinigd. Vlak voor de oefening was de bewuste torpedo op de kade gevallen en waren er signalen dat er iets mis was met die torpedo, toch werd besloten om door te gaan omdat de oefening belangrijk was. Nadat de Koersk was gezonken, werd prioriteit gegeven aan de redding van geheimen en van de nationale trots, in plaats van het redden van mensen. Ook Poetin vond het belangrijker om op zijn vakantieadres te blijven en niet terug te keren naar Moskou.
En dit is slechts een selectie van de vreemde keuzes rond het drama.
4. Rol Poetin is uit film geschrapt
Aanvankelijk zou de film Kursk ook de -afstandelijke- rol van president Poetin belichten. Er is echter voor gekozen om het politieke deel van de ramp uit de film te laten.
Een schip van de Rudnitskyklasse. (Foto: US Navy)
5. Reddingsschip Mikhail Rudnitsky was doelwit Zwaardvis
Het schip dat de bemanningsleden van de Koersk moest redden was de Mikhail Rudnitsky, een reddingsschip uit de jaren '70 dat vooral vanuit de Zwarte Zee opereerde. De Rudnitsky was speciaal ontworpen voor het opereren met kleine onderzeebootjes, en dus was het uitstekend inzetbaar als reddingsschip. Maar volgens Westerse inlichtingendiensten was de Rudnitsky een schip dat bedoeld was voor onderzeese spionage. Mogelijk dat het met mini-onderzeeboten operaties met duikers moest uitvoeren bij bijvoorbeeld geheime onderwatermicrofoons.
In 1988 kreeg de Nederlandse onderzeeboot Hr.Ms. Zwaardvis daarom opdracht inlichtingen over de Rudnitsky te verzamelen. De verwachting was namelijk dat de Rudnitsky richting de ankerplaats bij het Egyptische Sollum zou gaan. De Zwaardvis, onder leiding van commandant lTZ1 Henk Stapel, bereidde zich maximaal voor op een ontmoeting. Een van de opdrachten was het fotograferen van de onderzijde van de Rudnitsky. Het plan viel echter in duigen toen de Rudnitsky zich niet in het gebied van de Zwaardvis vertoonde.
6. Noodboei was voor patrouille vast gemaakt
De Koersk had een boei die in geval van nood automatisch naar boven moest drijven en een noodsignaal moest afgeven. Toen het op 12 augustus mis ging, bleef de noodboei op z'n plek. Naar verluidt heeft dat te maken met de enige geheime operatie die de Koersk had gedaan, een jaar eerder in de Adriatische Zee. De onderzeeboot moest toen Amerikaanse marineschepen bespioneren. Om te voorkomen dat de noodboei per ongeluk naar boven zou drijven en de Koersk zou verraden, werd de noodboei vastgezet. Die werd echter niet meer losgemaakt en functioneerde dus niet op 12 augustus 2000.
7. Koersk was door stealth nauwelijks te vinden
De Oscarklasse onderzeeboten maken gebruik van speciale tegels die ervoor zorgen dat de actieve sonars van andere schepen en helikopters worden geabsorbeerd. Dat werkte zo goed dat de onderwaterrobots tijdens de reddingsacties moeite hadden om de 155 meter lange onderzeeboot te kunnen vinden, zelfs toen ze wisten waar de boot lag.
De Redoutable is een Franse nucleaire onderzeeboot die als museumonderzeeboot in Cherbourg ligt. Een perfecte locatie voor deze film. (Foto: Jaime Karremann/ Marineschepen.nl)
8. Opnames onderzeeboot aan boord Redoutable
Rusland zou meewerken aan de film, maar die medewerking werd teruggedraaid. Daardoor kon Kursk niet meer in Rusland worden opgenomen en werden locaties gezocht in België en Frankrijk. Een deel werd in mockups en studio's gefilmd, maar ook aan boord van de Franse museumonderzeeboot Redoutable. De Redoutable was een nucleaire onderzeeboot met ballistische raketten (SSBN) en ligt momenteel in Cherbourg. Mede vanwege de grootte van de boot is de boot heel geschikt als filmlocatie voor de Koersk.
Overigens zijn veel schepen en onderzeeboten in 3D voor de film gemaakt, en dat is erg goed gelukt.
9. Oscarklasse lekte waardoor ontsnappen onmogelijk werd
De Oscarklasse kende (of kent) een specifiek probleem: als dit type onderzeeboot stil ligt (doorgaans in een haven), dan sijpelt er water binnen via de schroefassen. Dat werd eenvoudig verholpen door keggen in de kleine openingen te slaan. Toen de Koersk op 110 meter diepte lag kwam het water veel harder de boot binnen. Niet zo hard dat het waterpeil te snel steeg, maar wel zo hard dat de druk toenam. Immers, de lucht kon er niet uit en werd samengeperst. Daardoor was het na verloop van tijd niet meer mogelijk om de onderzeeboot te kunnen verlaten. Want dan hadden de 23 overlevenden bij het verlaten van de onderzeeboot de caissonziekte opgelopen, tenzij zij in een decompressietank zouden stappen. Die was echter niet voorhanden bij de Noordelijke Vloot.
10. Eerste wat Russen na accepteren hulp deden was vliegtuigen sturen naar Noorwegen
Op het moment dat de Noorse admiraal een schip met reddingsmiddelen en duikers, met toestemming van Rusland, richting de Barentszzee had gestuurd, doken er Russische marinepatrouillevliegtuigen op voor de Noorse kust. F-16's werden gealarmeerd om de bezoekers in het Noorse luchtruim te volgen. De Noren belden boos naar Rusland om verhaal te halen. Zij antwoordden echter dat Rusland het vermoeden had dat er een aanvaring was geweest tussen de Koersk en een onbekende NAVO-onderzeeboot. Op dat moment wist men dat de aanvarings-theorie pure afleiding was in de Russische media, en Noorwegen voelde zich beetgenomen.
De deelnemers aan de Britse commandantenopleiding 1981-1, ofwel de Commanding Officers Qualifying Course (COQC, beter bekend als Perisher course). David Russell staat vijfde van links (onder de S van submarine), Robin Snouck Hurgronje derde van rechts. De Teacher was Martin Macpherson (zittend, derde van links). (Foto: Royal Navy)
11. David Russell leerde de fijne kneepjes van Martin Macpherson
Voor de lezers van 'In het diepste geheim' (pag. 148) komt de naam Martin Macpherson als Teacher wellicht bekend voor. Hij stuurde onverwachts op de laatste dag de beste 'student' weg, zo vertelde Robin Snouck Hurgronje. Behalve Snouck Hurgronje mocht ook de Britse onderzeebootman David Russell blijven en werd later commandant van nucleaire onderzeeboten. Macpherson stond er om bekend dat hij niet alleen erg inttelligent was, maar ook dat hij zijn studenten 's avonds onder tafel dronk en de volgende ochtend weer scherp in de commandocentrale stond. Overigens wordt die combinatie van kwaliteiten meerdere Teachers uit die tijd toegedicht.
In de Kursk speelt Russell een belangrijke rol (vertolkt door Colin Firth). In de film gaat hij mee aan boord van de Seaway Eagle, die de rampplek van dichtbij nadert om met duikers bij te kunnen staan. De Seaway Eagle had die rol inderdaad en mocht op een gegeven moment de duikers inzetten, maar Russell was aan boord van de Normand Pioneer met de Britse reddingsonderzeeboot LR5. Russell zou eigenlijk naar Rusland gaan om de Britse inzet vanaf een Russische basis te leiden, maar die toestemming werd vlak voor aankomst ingetrokken door Moskou. Wel mocht hij vanaf zee de operatie leiden en dat deed hij dus vanaf de Normand Pioneer, die echter op veel grotere afstand lag en uiteindelijk niet in actie kwam.
De duikers van de Seaway Eagle wel, maar die stonden onder leiding van de Noorse admiraal Skorgen.
Op Marineschepen.nl verscheen eerder deze recensie over de film Kursk. Meer over de onderzeeboot en de ramp zelf is te lezen in dit artikel over de Oscarklasse onderzeeboten.
Bronnen:
- The Silent Deep (P. Hennessy & J. Jinks)
- In het diepste geheim (J.M. Karremann)
- De Koersk (R. Moore)
