Voor het eerst is vanaf het grootste Nederlandse marineschip geopereerd met drie NH90-helikopters. Dat gebeurde de afgelopen weken ten zuiden van Engeland. Talloze vluchten werden gemaakt om te oefenen en personeel op te leiden, met een focus op het jagen op onderzeeboten. Marineschepen.nl was aan boord.
Zr.Ms. Karel Doorman ten zuiden van Engeland. Wie ziet de tweede helikopter in beeld? (Foto: Jaime Karremann/ Marineschepen.nl)
De Karel Doorman heeft de afgelopen jaren naam gemaakt met operaties aan de Afrikaanse westkust en in het Caribisch gebied en natuurlijk als tanker. Maar het immense vliegdek, met twee helikopterspots en de gigantische hangaar kunnen ook gebruikt worden voor andere doeleinden. En helikopters kunnen uitstekend op onderzeeboten jagen.
Dat deed de Doorman de afgelopen weken niet alleen. Belangrijke partners in de onderzeebootbestrijdingsoefening waren M-fregat Zr.Ms. Van Amstel en onderzeeboot Zr.Ms. Dolfijn. Het M-fregat is een echte specialist op gebied van onderzeebootbestrijding dankzij de gesleepte sonar LFAPS die op lage frequentie sonarsignalen pingt en ook uitstekend kan luisteren. De Dolfijn fungeerde dit keer als tegenstander, al zijn onderzeeboten uiteraard zelf perfecte onderzeebootjagers.
Korte impressie van de Doorman met helikopters en andere schepen tijdens het bezoek van Marineschepen.nl.
In de wateren ten zuiden van Engeland was de Nederlandse vlag goed vertegenwoordigd. Want behalve de genoemde drie schepen, waren ook LCF Zr.Ms. De Zeven Provinciën en patrouilleschip Zr.Ms. Groningen actief. De vijf Nederlandse eenheden, plus drie helikopters, waren in het oefen- en opleidingsgebied van de Britse opwerkautoriteit FOST voor een combinatie van activiteiten, zoals de vaarpraktijk voor navigatieofficieren en een opfristraining voor de Van Amstel.
Zr.Ms. De Zeven Provinciën tijdens een luchtverdedigingsoefening. (Foto: Jaime Karremann/ Marineschepen.nl)
Ondanks de weekly war op donderdagen, de luchtverdedigingsoefeningen en het bevoorraden op zee, ademde de Karel Doorman de afgelopen weken onderzeebootbestrijding. Aan boord beter bekend als ASW (anti-submarine warfare, maar de afkorting wordt wel in het Nederlands uitgesproken).
Drie helikopters in de hangar van de Doorman. Er is echter ruimte voor nog veel meer. (Foto: Jaime Karremann/ Marineschepen.nl)
Drie helikopters en grote boordvliegploeg
Aan boord is de aanwezigheid van een grote boordvliegploeg duidelijk te zien: groene overalls van vliegers, tacco's en sensor-operators. Maar ook enkele groene camouflage-uniformen van luchtmachtpersoneel, en van mariniers die na land en zee ook in de lucht actief zijn. De boordvliegploeg bestaat echter ook uit een grote groep mannen en vrouwen in blauw marine-uniform gestoken, al vallen zij allemaal onder het Defensie Helikopter Commando (DHC) en zijn velen afkomstig van maritiem vliegkamp De Kooy.
Kapiten ter zee Elzo Janssen maakt op de brug een praatje met de roerganger. (Foto: Jaime Karremann/ Marineschepen.nl)
Hoewel de boordvliegploeg dus geen onderdeel uitmaakt van de bemanning, is dit wel de grootste groep aan boord. Voor de bemanning van de Doorman is dit, geen probleem, zegt commandant kapitein ter zee Elzo Jansen, zij zijn gewend aan steeds nieuwe opstappers. "Het doel van deze reis voor ons schip is integratie van de ASW-capaciteit in de Doorman", zegt Jansen, doelend op het operationele vlak van de samenwerking. "Je moet vaak oefenen om het niveau en de capaciteit in stand te houden."
"Met drie helikopters tegelijk opereren is niet helemaal nieuw voor de Doorman", gaat Jansen verder. "Eind vorig jaar deden we dat ook, maar dat waren twee Cougars en een NH90 utility die voor transport bedoeld is en geen onderzeebootbestrijding doet. Nu doen we de ASW-ondersteuning. De fregatten vechten en wij leveren ondersteuning met helikopters. Daar hebben we ruimte en spullen voor, maar we blijven wel ver van de dreiging."
Overigens, ook drie NH90's samen op één schip is niet helemaal uniek. In 2020 vlogen er drie vanaf de Johan de Witt, maar toen lag de focus niet op onderzeebootbestrijding.
Lange aanloop
Dat het Joint Support Ship nu pas met helikopters in een ASW-rol opereert, heeft te maken met het drukke programma van de Doorman. Al snel na oplevering van het schip, werd het naar West-Afrika gestuurd om hulp te bieden. In de jaren erna stonden plotselinge inzet, schade aan de motoren en onderhoud, het afronden van het opwerktraject in de weg. Pas begin dit jaar, zeven jaar na oplevering, werd de Doorman volledig inzetbaar verklaard, waarna het 2,5 maand stafschip werd van het NAVO-eskader SNMG1.
Ook de NH90-helikopters hebben een lange weg afgelegd. De helikopters kampten onder andere met technische problemen, er waren organisatorische obstakels door het nieuwe DHC en de oplevering van ASW-middelen als sonar en sonarboeien liet op zich wachten. "De problemen kwamen deels door onszelf", erkent detachementscommandant Eric in de hangar van de Doorman.
"We zijn te snel gestart na oplevering. Maar het negatieve beeld blijft lang hangen, ik word nog weleens aangesproken op de corrosieproblemen, maar die problemen zijn allang opgelost. Er is een sterk stijgende lijn in de materieelsbeschikbaarheid. Je ziet ook, we zijn nu hier met drie NH90's. Op de Tromp staat er ook één en bij De Kooy worden opleidingen gedraaid met nog een aantal helikopters."
Dat landen als Zweden, Noorwegen en Australië hebben aangekondigd de NH90 te willen vervangen, doet daar niets aan af volgens Eric. "Die landen hebben hun NH90 zo aangepast dat ze met unieke helikopters werken. Als je dan tegen problemen aanloopt, wordt het heel lastig. Onze helikopters zijn vergelijkbaar met de Franse, Duitse en Italiaanse maritieme NH90's."
Een archieffoto van een NH90-helikopter, die de HELRAS-sonar heeft laten zakken. Deze verdwijnt onder water en klapt vervolgens uit. De helikopter heeft verder een radar om onder andere periscopen en schepen op te sporen, FLIR om periscopen, personen, schepen, etc te zien. De NH90 kan sonoboeien in het water laten vallen die vervolgens actief (ping) of passief (luisteren) naar onderzeeboten. Met ESM kan de onderzeeboot radaruitzendingen detecteren. (Foto: Jaime Karremann/ Marineschepen.nl)
NH90
"De NH90 is een goede helikopter. Een generatie jonger dan de Amerikaanse Seahawk, en deels vergelijkbaar met de Canadese Cyclone en ook met de Britse Merlin", gaat de marineofficier verder. "Natuurlijk is deze niet te vergelijken met een Orion of een P-8 [de op de Boeing 737 gebaseerde opvolger, JK]. Maar er zijn weinig MPH's [maritime patrol helicopters] die kunnen wat onze NH90 kan."
Terwijl we over de helikopters praten is er de nodige activiteit in de gigantische hangar van de Doorman. Helemaal voorin, ver van het vliegdek staan diverse containers. Bemanningsleden zijn in de weer bij de fitness-container, daar naast staat een handvol containers met kleding en spullen voor de boordvliegploeg.
Op de twee helispots van het vliegdek komen de rotorbladen in beweging, het geluid zwelt aan. De twee helikopters hebben hun eigen teams van lashingpaaien (personeel dat de banden waarmee de helikopters aan dek worden vastgezet, losmaakt of vastmaakt) en een vliegdekofficier.
(Foto: Jaime Karremann/ Marineschepen.nl)
"Met drie NH90's op de Doorman oefenen, is een lang gekoesterde wens", zegt Eric. Wijzend naar de helikopters buiten: "De twee die nu weggaan, zijn ASW-helikopters. De derde die hier binnen staat en naar buiten wordt gebracht zodra er ruimte is, noemen we een util, van utility."
"De sensoren van de ASW-helikopters zijn top. De radar is ontworpen om grote objecten als schepen te detecteren, maar ook de smalle periscopen. Daar heb je andere instellingen voor nodig. De HELRAS", gaat Eric verder over de sonar, "heeft een waanzinnig bereik. Dat zien we ook deze reis weer."
En juist met die sensoren staan de twee helikopters op het punt om de strijd aan te gaan met Zr.Ms. Dolfijn. De Dolfijn moet vanmiddag van A naar B komen en is gevraagd om alles uit de kast te halen om langs de twee dippende helikopters te glippen.
Die confrontatie blijkt even later te worden gewijzigd. Na vertrek van de eerste NH90, blijft de tweede lang staan. Na enige tijd worden de motoren uitgeschakeld en komen de grote zwarte rotorbladen langzaam tot stilstand; er is een technisch mankement in een reserve-systeem ontdekt. Veiligheid gaat voor en de monteurs kunnen aan de slag.
Twee NH90-helikopters op de spots van de Doorman. (Foto: Jaime Karremann/ Marineschepen.nl)
Oefengebied voor NH90
"Het is relatief eenvoudig om drie helikopters aan boord te zetten", zegt eerste officier van de Karel Doorman, Chris, later die middag in zijn hut. "Het lastigste is de hele walondersteuning en de logistieke trein. Succes wordt hier volledig door bepaald. Als er een onderdeel niet beschikbaar is, blijft de heli aan dek."
Chris is voormalig onderzeebootcommandant en oud-Teacher van de onderzeebootcommandantenopleiding. Hij heeft vele jaren het 'ASW-spel' van de andere kant meegemaakt. "ASW is moeilijk. Daar moet eigenlijk een hele marine op ingericht zijn", gaat hij verder. "De Britten richten zich, naast carrieroperaties, op ASW als onderdeel van strategische afschrikking. Dat uit zich in veel goede helikopters, veel fregatten en, nu weer, MPA's [maritieme patrouillevliegtuigen]. Vroeger vonden wij ASW ook een speerpunt, dat is op een gegeven moment minder geworden uit budgetoverwegingen, maar komt nu weer terug. Maar als je ziet wat de effort is die we er in moeten stoppen om met een paar helikopters en schepen ASW te doen... De marine is kwetsbaar geworden doordat de capaciteit is afgenomen. Maar die effort wordt er wel ingestoken, dat is een goed teken."
Door de jaren heen is het jagen op onderzeeboten niet eenvoudiger geworden. Ondanks de nieuwe technieken als laagfrequente sonars, want ook onderzeeboten ontwikkelen zich en onder water wordt het juist lawaaiiger, legt Chris uit.
M-fregat Zr.Ms. Van Amstel in de avond voorafgaand aan weer een onderzeebootbestrijdingsoefening. De Van Amstel is het ASW-schip van dit moment, mede dankzij de gesleepte sonar LFAPS. (Foto: Jaime Karremann/ Marineschepen.nl)
Is de NH90 een lastige tegenstander? Na een stilte: "De NH90 is een superkist. Zeker vergeleken met de Lynx. De HELRAS begint echt goed te worden. Maar aan de andere kant, dit FOST-gebied is niet representatief. Je kunt het vergelijken met het kleine kunstgrasveldje met twee kleine doeltjes bij de ingang van een voetbalclub. Dat is heel goed, je kan er uitstekend opleiden, maar in dit gebied zijn geen temperatuurlagen, geen verschillen in zoutgehalte en is de bodem vlak. In dit gebied is de NH90 heel capabel en kan je op afstand een onderzeeboot tracken met de sonar. Hier heb je als onderzeeboot, als wij er zijn en met de Britse helikopterbasis Culdrose in de buurt, niets te zoeken. Al is dit ondiepe gebied juist weer moeilijker voor de Van Amstel met LFAPS. Maar voor de echte onderzeebootbestrijdingsoefeningen moet je in de wateren bij IJsland en Noorwegen zijn, daar deden we dan ook mee met de oefening Dynamic Mongoose."
In die wateren kunnen goed samenwerkende onderzeebootbestrijdingsfregatten met vliegende eenheden een onderzeeboot lastig maken.
Uitkijken op de brugvleugel van de Doorman zoeken (tegen de zon in kijkend) naar de periscoop van Zr.Ms. Dolfijn. (Foto: Jaime Karremann/ Marineschepen.nl)
"ASW hangt van brokjes en stukjes informatie aan elkaar. Schepen, vliegende eenheden, onderzeeboten en de walorganisatie moeten goed met elkaar samenwerken om een onderzeeboot te kunnen vinden. ASW is namelijk ook: ik heb inlichtingen dat in dat gebied een onderzeeboot zit, er gaat een eenheid heen die informatie verzamelt en op basis van analyses die eerder op de wal zijn gemaakt, kan worden ingeschat of het een onderzeeboot kan zijn."
"Je moet technisch diep graven in je data om ASW tot een succes te maken. Als sensop bijvoorbeeld", vertelt Chris over de persoon die de sensoren bedient, "moet je niet gewoon je werk doen, maar hij of zij moet het fantastisch vinden om met alle sensoren er alles uit te halen om die onderzeeboot te vinden. Geldt ook voor de rest. De meteo-officier ook. Alle specialisten moeten in een groot raderwerk samenwerken."
De Karel Doorman mag dan met 205 meter erg lang zijn, in zee is het al snel een klein scheepje. (Foto: Jaime Karremann/ Marineschepen.nl)
Toekomstscenario
Eén zo'n sensop is Sandra. Ze was jarenlang aircontroller op zee, en besloot een vervolgstap te maken in de helikopter als sensoroperator. "Het is aircontroller of sensop, iets anders bestaat er niet. En als sensop kan je doorgroeien", legt ze haar keuze uit terwijl ze ontspannen in de deuropening van een 'ASW-kist' zit.
De NH90 is een grote helikopter, met achter de cockpit ruimte voor twee consoles voor de twee sensoroperators, grote stoelen en daarachter de enorme HELRAS in opgerolde toestand. Sandra wijst haar positie aan: "Ik ben verantwoordelijk voor de sonar." Als de helikopter vlak boven het water stilhangt, laat Sandra in opdracht van de tacco die naast de vlieger zit, de HELRAS zakken. Dan begint het echte werk voor haar; turen op een scherm op zoek naar echo's van onderzeeboten. "Heb je een echo, dan moet je bepalen of het een sub is. Dat kan je niet zien aan de echo. Je zoekt met je team uit er wrakken bekend zijn, kijkt of er sealife [walvissen bijvoorbeeld] is. Is er door een andere eenheid een periscoop gezien? Je loopt een soort lijstje af en daarna bepaal je of het een mogelijke onderzeeboot is. Het kan zijn dat je heel lang niks vindt, maar hier hadden we de sub meteen."
Groen licht in de hangar zodat de ogen van de mensen die in het donker aan het werk moeten alvast kunnen wennen. (Foto: Jaime Karremann/ Marineschepen.nl)
Sandra heeft de afgelopen weken veel gepingd. Dat is erg waardevol, want de simulator waar ze heel veel uren in heeft gemaakt, is niet helemaal realistisch. "Hier is het plaatje anders, minder mooi, want in het echt liggen er wrakken en pijpleidingen."
Vandaag is een spannende dag; vanavond rond 1930 uur gaat ze weer de lucht in voor een bijna drie uur durende ASW-oefening. Het is niet zomaar een vlucht, maar haar examen.
ASW staat dus niet alleen overdag op het programma; er wordt tot diep in de nacht gevlogen. Pingen kan je immers ook 's nachts. Die avond staat er meer op het programma: een toekomstscenario, legt Eric uit. De NH90 gaat met de Van Amstel bi-statisch op onderzeeboten jagen; de één pingt en de ander luistert alleen maar naar de echo's van die ping. Een complex gebeuren, waar ook TNO en DMO bij betrokken zijn.
Sensor-operator Sandra onderweg naar haar helikopter voor de examenvlucht. (Foto: Jaime Karremann/ Marineschepen.nl)
Nachtvlucht
In de grote ruimte voor de boordvliegploeg in de hangar staat op een tv een Lord of the Rings-film al geruime tijd op pauze. De technici hebben geen tijd om de film af te kijken en doen vlak voor het geplande vertrek van de gerepareerde NH90 nog een check. De vorige check was niet goed, maar deze wel en dus kunnen beide ASW-helikopters airborne. Daarna volgt de derde, die gaat 'dekbonken' op andere schepen zodat de vliegers op verschillende dekken leren landen.
Niet veel later zijn drie helikopters de nacht in gevlogen en keert de rust weer terug in de hangar. Ook in de flyco, de verkeerstoren van de Doorman die bezet is als meer dan één helikopter actief is. Daar wordt gefluisterd dat de Doorman wel zes helikopters tegelijk in de lucht kan hebben.
Bijna klaar voor vertrek. (Foto: Jaime Karremann/ Marineschepen.nl)
(Foto: Jaime Karremann/ Marineschepen.nl)
"En we kunnen er twintig meenemen", lacht commandant KTZ Elzo Jansen, "heb je ons voertuigendek gezien?" Die aantallen staan nog niet in de planning. "Komend voorjaar gaan we weer met drie NH90's oefenen. Daarna gaan we naar de West en dan hoop ik daar te opereren als soort helikoptercarrier. Met dit schip gaan we dan counterdrugs doen. Dat geeft wel aan hoe flexibel de Karel Doorman als schip is."
De helikopters, en het bijbehorende personeel, zijn nog tot drie uur 's nachts in de weer. Tot ze allemaal weer veilig op dek landen en in de hangar worden geparkeerd.
En Sandra? Zij is geslaagd. Komend voorjaar gaan onderzeeboten meer van haar horen.
