Het splinternieuwe Amerikaanse vliegkampschip USS Gerald R. Ford is aangekomen in Europese wateren, maar Nederland zal niet met een bezoek vereerd worden. Het grootste marineschip ooit gebouwd laat de Nederlandse havens aan zich voorbijgaan en daarmee volgt het een trend dat nucleaire marineschepen al lange niet meer in ons land afmeren. Een nucleair vliegkampschip bracht zelfs nog nooit een bezoek aan Nederland.
USS Gerald R. Ford op de Atlantische Oceaan. Het schip is 337 meter lang, is op de waterlijn 41 meter breed en heeft een diepgang van 12 meter. De Ford heeft twee nieuw ontworpen kernreactoren aan boord. Het gaat om Bechtel Corporation A1B kernreactoren die 125 megawatt elektriciteit (voor gebruik aan boord, sensoren, katapult, etc) moeten leveren en 260 MW voor de vier schroefassen. (Foto: Amerikaanse marine)
De, voor zover Marineschepen.nl kon nagaan, laatste keer dat een nucleair aangedreven schip Nederland bezocht, was in 2010. De Britse onderzeeboot HMS Triumph (Trafalgarklasse) meerde toen af in Den Helder. Uiteraard is het een stuk omslachtiger om een carrier te ontvangen dan een onderzeeboot, maar dat argument gaat niet helemaal op. Er hebben wel degelijk carriers een bezoek gebracht aan Nederland, maar dit waren altijd door stoom of diesel aangedreven schepen. De nucleaire vliegkampschepen die de VS heeft sinds 1961 en Frankrijk sinds 2001 bezoeken doorgaans Britse, Franse, Spaanse en Italiaanse havens.
Waarom is hier nog nooit een nucleair vliegkampschip geweest?
Marineschepen.nl deed navraag bij verschillende instanties over bezoeken van nucleaire carriers aan Nederland en de vraag of USS Gerald R. Ford hier wel welkom is in de toekomst. Volgens de haven van Amsterdam heeft het niets met de nucleaire aandrijving van het schip te maken dat het Nederland links laat liggen.
"Of de schepen niet welkom zijn vanwege hun aandrijving is ons geheel onbekend. De marine gaat hier zelf over naar ons weten. Dat de Ford Amsterdam niet aandoet kan goed kloppen. In het verleden zou dit schip niet door de sluis passen en in het heden met de nieuwe zeesluis zal dit ook niet gaan vanwege zijn totale breedte. Ik vermoed dan ook dat dit meer de reden is dat de marine ons hier nooit in gevraagd heeft”, aldus het portoffice van de Amsterdamse haven.
In de Rotterdamse haven ligt dat anders. Daar is veel meer ruimte en dat bleek nog maar eens afgelopen augustus. Toen meerde de Ever Alot, het grootste containerschip ooit, af in Rotterdam. Het schip is bijna 400 meter lang en 61,5 meter breed en is daarmee dus langer dan de Gerald R. Ford.
Volgens de havenmeester van de Rotterdamse haven is het probleem ook praktisch van aard: “Schepen van die afmetingen kunnen wij wel ontvangen, maar het vraagt specifieke voorbereidingen op de ligplaats. Het is de vraag of deze voldoen aan de eisen van de US Navy.”
Daarnaast lieten zowel de haven van Rotterdam, als die van Amsterdam weten dat de besluitvoering over het ontvangen van militaire schepen bij de Koninklijke Marine ligt en dus werd ook in Den Helder om nadere informatie gevraagd.
Volgens een woordvoerder van de marine is het echter vooralsnog Amerikaans initiatief dat ontbreekt. De nucleaire aandrijving van het schip heeft er weinig mee te maken.
Volgens de marine heeft USS Gerald R. Ford nooit een ‘diplomatic clearance’ aangevraagd in Den Helder en ligt Nederland dus vermoedelijk simpelweg niet op de route. Men staat in Den Helder dus wel open voor nucleair voortgestuwde schepen en onderzeeboten, onduidelijk is waarom deze er jarenlang of nooit zijn geweest, al is de Nieuwe Haven mogelijk te ondiep voor de 12 meter diep stekende USS Gerald R. Ford.
De havens van Rotterdam en Amsterdam niets te weten over een eventueel verbod op nucleaire schepen in betreffende havens en ook de marine geeft aan dat dit geen bezwaar hoeft te zijn. Waarom er nog nooit een nucleaire carrier in Nederland is geweest, is volgens deze instanties dus vooral te verklaren vanuit Amerikaanse of Franse hoek, aangezien dit de enige twee landen zijn die over een dergelijk schip beschikken.
Het staat de Amerikanen dus vrij om een verzoek in te dienen. Het overleg zal pas beginnen als dit verzoek binnen is gekomen, zo maakt ook de Van Ghentkazerne in Rotterdam, waar het bureau zit dat alle bezoeken regelt, duidelijk: “Mocht de USN de ambitie hebben om met een dergelijk schip Rotterdam aan te doen, zullen we de mogelijkheden met hen bespreken.”
Liefhebbers van deze grote en bijzondere schepen, die graag met eigen ogen een nucleair vliegkampschip zouden bewonderen, mogen dus hoop hebben dat in de toekomst zo’n schip wel naar Nederland komt. Dat sluiten vooral Rotterdam en de marine niet uit. De vraag is of de Amerikaanse marine die wens heeft, Marineschepen.nl heeft contact opgenomen, maar nog geen antwoord ontvangen.
Welke nucleaire schepen en carriers waren wel in Nederland?
Zoals gezegd zijn er in het verleden wel carriers en nucleaire onderzeeboten in Nederland geweest. In 1955 bracht het Canadese vliegdekschip HMCS Magnificant een bezoek aan Rotterdam en elf jaar later deed het Amerikaanse vliegkampschip USS Randolph hetzelfde. In 1969 was ook het Amerikaanse vliegkampschip USS Saratoga in Rotterdam, maar curieus genoeg vertrok dit schip halsoverkop en liet het 300 bemanningsleden achter. Dat was ook het laatste bezoek van een volwaardige Amerikaanse carrier aan Nederland.
Het waren niet alleen Britse en Amerikaanse carriers die in Nederlandse havens afmeerden. In 1975 was ook het Franse vliegdekschip de Foch in Rotterdam en twee jaar later ook de Melbourne uit Australië. In de jaren '80 en '90 zagen we nog twee Britse carriers in Amsterdam, waarvan het (ook conventioneel voortgestuwde schip) HMS Ark Royal tot protest van Greenpeace leidde. In 2005 stuurden de Verenigde Staten voor de laatste keer een groot schip naar Nederland met USS Saipan, dat was een stoomaangedreven Tarawaklasse amphibious assault ship (dat naar Europese maatstaven best een vliegkampschip zou zijn). Groot-Brittannië stuurde HMS Illustrious in 2009 nog naar Amsterdam, het laatste bezoek aan Nederland door een Britse carrier, daarna beschikte het land ongeveer tien jaar lang niet over een carrier.
De Britse carrier HMS Ark Royal (Invincibleklasse) bracht in 2007 een bezoek aan Amsterdam. De nieuwe Britse carriers zijn nog niet in Nederland geweest. In de zomer van 2020 zou HMS Queen Elizabeth naar Rotterdam komen, maar dat plan ging niet door in verband met de coronapandemie. In augustus 2022 ging het gerucht dat zusterschip HMS Prince of Wales naar Amsterdam zou uitwijken voor reparaties, dat bleek niet te kloppen. (Foto: Ivo Franken/ Defensie)
Bovenstaande vliegkampschepen zijn dus allemaal conventioneel voortgestuwde schepen. In 1983 was er wel de Britse nucleaire onderzeeboot HMS Conqueror die in Rotterdam afmeerde en in 2010 dus HMS Triumph, die vermoedelijk de laatste nucleaire onderzeeboot was die een bezoek aan Nederland bracht. Waarom zijn het alleen nucleaire onderzeeboten die ons land bezoeken, terwijl het verleden uitwijst dat qua ruimte ook carriers tot de mogelijkheden behoren in Rotterdam? Mogelijk dat de vele protesten hebben bijgedragen tot het vermijden van Nederlandse havens.
USS Bainbridge in Den Helder, juni 1989. De Bainbridge (enige schip van deze klasse) was een nucleaire kruiser van 172 meter met twee kernreactoren aan boord. Het bezoek van het schip in 1989 aan Den Helder zou aanvankelijk samenvallen met de Nationale Vlootdagen, maar dat werd aangepast. Nadat de kruiser averij had opgelopen, moest het terugkeren naar de marinehaven en dat leidde tot protesten. Rechts in beeld is een GW-fregat te zien. (Foto: Koninklijke Marine/ NIMH)
Nederland en nucleaire schepen
Lange tijd was er veel te doen om nucleaire schepen in Nederlandse havens, zo is gebleken uit oude krantenartikelen. In de jaren '80 waren er veel protesten in Nederland en andere Europese landen tegen deze schepen. Met name Greenpeace bleek zeer fel tegenstander van zowel de aanwezigheid van nucleair aangedreven schepen als schepen met (mogelijk) kernwapens aan boord.
Greenpeace liet zijn onvrede duidelijk merken met verschillende protestacties en dit valt niet altijd in goede aarde bij de autoriteiten. Vooral in Frankrijk trad de marine een aantal keer hard op bij protesten. In 1983 werden de demonstranten van Greenpeace opgepakt en in 1995 werd hun schip, de Rainbow Warrior, zelfs met traangas bestookt.
Greenpeace benadrukte meerdere keren dat niet alleen de aanwezigheid van nucleaire wapens op schepen gevaarlijk is, maar dat ook de nucleaire aandrijving van schepen veel risico’s met zich meebrengt. De angst voor verontreiniging en nucleaire ongelukken was in de jaren '80 groot, het was bovendien de tijd van protesten tegen plaatsing van Amerikaanse nucleaire kruisvluchtwapens in Nederland.
Deze zorgen werden op bepaalde momenten nog vergroot door onhandig optreden van maritieme eenheden zelf. Zo hadden de Verenigde Staten in 1986 het plan om overbodige nucleaire onderzeeboten af te laten zinken naar de bodem van de oceaan, wat tot flink protest leidde.
De protesten waren ook te zien. In 1989 was er een demonstratie in Rotterdam tegen het bezoek van de Amerikaanse nucleair aangedreven onderzeeboot USS Bergall (Sturgeonklasse). Dat ging niet alleen om de nucleaire voortstuwing, maar ook om de mogelijke aanwezigheid van kernwapens: 'kruisraketten' (deze boten waren geschikt voor Tomahawks) en nucleaire dieptebommen (onwaarschijnlijk, omdat deze alleen door oppervlakteschepen werden gebruikt).
Atoomvrije gemeente
Rotterdam komt opvallend vaak naar voren als locatie van protest tegen nucleaire schepen. Dat komt mede doordat deze schepen al in 1985 niet meer welkom zijn in de Amsterdamse haven. De stad had zichzelf inmiddels omgedoopt tot atoomvrije gemeente. In geval van nood konden de schepen daar niet snel genoeg naar zee gesleept worden, omdat de sluizen bij IJmuiden "een sta-in-de-weg" vormden, zo legde Trouw halverwege het negende decennium van de twintigste eeuw uit.
Daardoor was het vooral de Rotterdamse haven die de schepen ontving. Op dat moment werden Rotterdam en Den Helder specifiek aangewezen als afmeerlocatie voor nucleair aangedreven schepen in Nederland.
Maar ook over Den Helder als afmeerlocatie ontstond in 1989 onvrede en opnieuw was het Greenpeace dat aan de bel trok. De Amerikaanse nucleaire kruiser USS Bainbridge liep aan de grond en men was genoodzaakt uit te wijken naar Den Helder.
Hier was echter eerst toestemming voor nodig van een speciaal bureau van het ministerie van Defensie. Dit bureau moest bepalen of er voldaan was aan een aantal eisen, zoals het aanwezig zijn van telefonische verbindingen, een rampenplan en of de milieudienst wel de noodzakelijke metingen heeft kunnen doen. Pas dan wordt er eventueel toestemming gegeven, zo meldde het Nieuwsblad van het Noorden.
Volgens Greenpeace was dit rampenplan er echter niet op de Bainbridge en de organisatie waarschuwde nogmaals voor het gevaar van zowel kernwapens als kernaandrijving. Greenpeace pleitte ervoor om het voorbeeld van Denemarken en Nieuw-Zeeland te volgen en alle Nederlandse havens te sluiten voor nucleaire schepen.
De protesten van Greenpeace vonden ook in de media hun navolging. Er werd in die jaren veel geschreven over ongelukken met nucleaire schepen en regelmatig wordt er een opsomming van de ongelukken gepubliceerd. Daarnaast zijn problemen bij nucleaire schepen veelal voorpaginanieuws.
Ook is er veel kritiek over de opstelling van de Nederlandse politiek tegenover de Amerikaanse geslotenheid. De Verenigde Staten willen om tactische redenen niet vertellen of er wel of geen kernwapens aan boord van bepaalde schepen zijn. De communistische krant de Waarheid noemt het in 1989 “De kop in het zand steken” dat Nederland deze schepen toch toelaat.
USS Saratoga (hier in 1992) was het laatste Amerikaanse vliegdekschip dat Nederland bezocht, dat was in 1969. De 324 meter lange Saratoga werd door stoom aangedreven. (Foto: Amerikaanse marine)
Geen officieel verbod
Begin jaren negentig jaren was er gemiddeld vier keer per jaar bezoek van nucleaire Amerikaanse onderzeeboten aan Rotterdam. De Telegraaf meldde echter dat de Rotterdamse haven vanaf dat moment deze onderzeeboten wil weren uit de eerder aangewezen Eemhaven nabij Pernis.
De reden hiervoor was dat de Rotterdamse rampenbestrijding vond dat de afmeerlocatie ECT-terminal van de Eemhaven te gevaarlijk is. Deze ligt in een dichtbevolkt gebied. Volgens rampenbestrijding zijn de potentiële gevolgen van een ongeluk niet te overzien en Rotterdam beveelde Defensie aan om een afmeerlocatie op de Maasvlakte te zoeken.
In de jaren die volgden was Nederland terughoudender op het gebied van het ontvangen van nucleaire schepen. Er is nooit officieel aangekondigd dat hier een verbod op rustte, maar toch zien we al jarenlang geen nucleaire schepen in Nederlandse havens. Mogelijk gaat daar in de toekomst, nu de houding tegenover kernenergie lijkt te kantelen, verandering in komen. Maar in de eerste plaats zal de Amerikaanse marine de wens moeten hebben om een carrier naar Rotterdam te sturen.
