Gisteren stuurde staatssecretaris Barbara Visser een hele stapel brieven aan de Tweede Kamer. Maar liefst tien nieuwe projecten zijn nu in volle gang. Het gaat om twaalf nieuwe marineschepen, twee updates, vier nieuwe wapensystemen en een nieuw ESM-systeem. In de tien brieven staat ontzettend veel informatie. Veel was al langer bekend, maar -soms tussen de regels door- staat er ook veel nieuwe en interessante informatie. De meest opvallende punten op een rij.
Nederland gaat nieuwe 127 mm kanons aanschaffen. Hier een Mk 45 5-inch (127 mm) kanon van de Amerikaanse marine. (Foto: US Navy)
Vervanger M-fregatten wordt ingezet in Noordpoolgebied
In november 2013 werd door Marineschepen.nl bij toeval een model van de vervanger van het M-fregat ontdekt op een wervingsbeurs van Defensie. Op dat moment was Defensie achter de schermen al jaren bezig met de vervanging van de oude M-fregatten. Pas 4,5 jaar later werd de A-brief verstuurd. En die A-brief bevat de nodige interessante punten.
De twee Nederlandse en twee Belgische vervangers van de M-fregatten moeten wereldwijd inzetbaar kunnen zijn, schrijft de staatssecretaris. Iets anders werd niet verwacht. Opvallend is echter dat de staatssecretaris inzet van de schepen voorziet in het noordelijk deel van de Atlantische Oceaan "en in of nabij de Noordelijke IJszee." De Noordelijke IJszee is de zee ten noorden van IJsland (en tussen Groenland en Jan Mayen-Spitsbergen, ten westen van de Noorse Zee), inclusief de noordpool. De Noord-Atlantische Oceaan heeft alles te maken met Russische onderzeeboten, daar voeren de verre voorgangers, de Van Speijkklasse fregatten, immers ook met hun towed arrays, evenals in de Noorse Zee (maar die wordt gek genoeg niet genoemd). De Noordelijke IJszee is minder bekend terrein voor de marine. De vermelding van die zee kan te maken hebben met eveneens Russische onderzeeboten, maar ook met het smelten van het poolijs waardoor de 'noordelijke doorvaart' mogelijk wordt.
Of deze eisen ook gevolgen hebben voor een hogere ijsklasse van de schepen, is niet bekend. Gelet op de wens van de marine om met zo min mogelijk vermogen zo hard mogelijk te kunnen varen en het nadelige effect op het gewicht en dus benodigde vermogen van het schip, is de kans klein dat de fregatten zullen worden aangepast op varen in ijscondities.
Eén van de eisen die zijn opgesteld is dat de nieuwe fregatten onderzeeboten op afstand moet kunnen aanvallen. Sinds jaar en dag is daar de boordhelikopter voor bedoeld, maar de fregatten moeten volgens de brief ook sensoren en wapens hebben die dat kunnen doen. Die wapens heeft Nederland nu niet. Mogelijk kan de vervanger van de huidige MK 46 torpedo die rol op zich nemen, er zou ook gedacht kunnen worden aan een raket die een torpedo aflevert, zoals ASROC.
In 2020 wordt, naar aanleiding van de motie-De Roon uit 2016, een keuze gemaakt of de schepen ook kruisvluchtwapens tegen landdoelen zal krijgen. "Om in 2020 een afweging te kunnen maken, heeft Defensie inmiddels informatie opgevraagd bij de Verenigde Staten." De vermelding van de VS in de brief is interessant, omdat het dan mogelijk gaat om Tomahawks. Overigens hebben veel antischipkruisvluchtwapens (zoals de nieuwe Exocet en Harpoon) ook een modus voor aanvallen op kustdoelen. Zij zijn echter niet ontwikkeld voor dit doel zoals Tomahawk en de nieuwe Franse MdCN (die ook mede door de Amerikaanse lanceerinrichting geen optie is).
Twee interessante gerelateerde projecten worden genoemd: het 127 mm kanon voor de Luchtverdedigings- en Commandofregatten (LCF'en) en de vervanging van het LCF. Er is dus een mogelijkheid dat de marine 127mm kanons overweegt voor de vervangers van de M-fregatten, die dus nog een 76 mm kanon hebben. Daar is uiteraard wel iets voor te zeggen vanuit logistiek oogpunt. Liever zes dezelfde kanons met dezelfde munitie, dan twee type kanons op zes schepen.
De vermelding van de vervanger van het LCF als 'gerelateerd project', bevestigt de wens die VADM Kramer in december in de Alle Hens uitsprak dat de marine streeft naar één soort fregat.
Binnenkort zullen we meer horen over de M-fregatten. "Over enkele weken" ondertekenen België en Nederland de Memoranda of Understaning voor zowel de nieuwe fregatten als de mijnenbestrijdingsvaartuigen, meldt de staatssecretaris. Daarna gaat het tempo omhoog: in 2019 is de B-fase afgerond en in 2020 de C en D fasen.
De schepen worden door Damen gebouwd. Of zij in Vlissingen of in Roemenië worden gebouwd is nog niet bekend.
Eerste schip: 2024. Eerste Nederlandse schip: 2024.
Geraamde kosten: tussen de 1 en 2,5 miljard euro.
Vervanger mijnenbestrijdingsvaartuigen: grote haast
Over de twaalf Nederlandse en Belgische mijnenbestrijdingsvaartuigen van de toekomst, wordt nog dit jaar beslist. België had al eerder gezegd dat eind dit jaar een contract ondertekend moet worden en staatssecretaris Barbara Visser meldt dit ook aan de Kamer. Dat is ongelooflijk snel. Temeer daar de Request for Proposal (RfP) pas over enkele weken, na de ondertekening van de MoU's wordt verzonden. Momenteel gebeurt er achter de schermen bij de Europese defensie-industrie ontzettend veel.
Uiteraard wordt in de A-brief niets geschreven over de mogelijke gevolgen van een té grote haast op gebied van zo'n groot en belangrijk project met schepen die nog tot 2060 moeten kunnen varen en vechten. Wel meldt de staatssecretaris dat België de leiding heeft over het proces en dat de aanschaf van de mijnenbestrijdingsvaartuigen volgens de Belgische regels zullen gaan. Het Nederlandse DMP zal dus niet gevolgd worden: "Dit [Belgische] proces kent geen afzonderlijke onderzoeksfase (B-fase) zoals in Nederland. België gaat uit van brede concurrentiestelling onder de Belgische wet inzake overheidsopdrachten op defensie- en veiligheidsgebied. Hierbij worden geïnteresseerde bedrijven uitgenodigd om een aanbieding te doen op basis van functionele en vaak generieke eisen."
De resultaten worden onder Belgische leiding worden beoordeeld. België zal zelf de voorstellen op economische en financiële aspecten beoordelen, de technische kant zal door Nederland en België gezamenlijk worden bekeken.
Waar de schepen 30 jaar mee moeten gaan, zullen de 'drones' tien jaar mee moeten kunnen. Deze drones, die onder water, boven water of in de lucht kunnen opereren, worden in een pool geplaatst. Deze pool zal door België worden beheerd.
De onbemande systemen worden ook binnen dit contract aangeschaft. Deels los van dit project is het Europese Defensieproject PESCO, waarin Nederland en België samen met Griekenland, Letland, Portugal en Roemenië maritieme (semi-)autonome systemen voor mijnenbestrijding ontwikkelen.
Eerste schip: 2023. Eerste Nederlandse schip: 2025.
Geraamde kosten: tussen de 250 miljoen en 1 miljard euro.
Het Logistics Support Vessel (LSV) van Damen wordt genoemd als basis voor het nieuwe bevoorradingsschip. Waar mogelijk zullen de systemen zoveel mogelijk worden aangepast op de Karel Doorman. (Foto: Damen)
Nieuwe bevoorrader: zusje van het JSS
Het eerste nieuwe schip zal de nieuwe bevoorrader worden. Daar is ook een reden voor. Ten eerste is er een tekort op dit vlak. De staatssecretaris meldt ook dat Nederland nu geen periodieke bevoorradingscapaciteit aan de NAVO beschikbaar kan stellen. Daarnaast is het JSS vrij recent gebouwd en wil de marine in de slipstream van de Karel Doorman een schip bouwen dat "zoveel mogelijk [zal] overeenkomen met het JSS ten aanzien van onder andere de architectuur en inrichting van het schip, het commandosyteem (Combat Management System), de bewapening, en het gebruik van dezelfde (sub)systemen."
De geschetste kenmerken het combat support ship, lijken erg veel op die van de vroegere bevoorradingsschepen zoals de Amsterdam, Zuiderkruis en Poolster.
Het schip zal een bemanning hebben van 75 personen en 85 extra slaapplaatsen hebben.
Het project is gegund aan Damen. Waarschijnlijk zal dit schip in Roemenië worden gebouwd. Dit project wordt niet in samenwerking met België gedaan.
In dienst: 2022.
Geraamde kosten: tussen de 250 miljoen en 1 miljard euro.
MLU Zr.Ms. Johan de Witt. Uniek.
Zr.Ms. Johan de Witt is momenteel 11 jaar oud, het schip werd in 2007 in dienst gesteld en heeft een geplande levensduur van 25 jaar tot 2032. Bij ieder schip wordt bij het ontwerp al rekening gehouden met een update halverwege de levensduur. (Overigens zal in de toekomst meer gestreefd worden naar meerdere kleinere updates.) In het verleden kwam het echter vaak niet van een midlife update. Zo werd die van de Zwaardvisklasse onderzeeboten, de Walrusklasse onderzeeboten, de M-fregatten en de mijnenjagers door geldgebrek lang uitgesteld. De midlife update (MLU) van de Johan de Witt gaat echter dit jaar al van start, in 2021 en 2022 gaat het schip daadwerkelijk onder het mes.
Interessant in de brief is de bevestiging van de staatssecretaris hoe uniek het schip is. Sinds enkele jaren wordt vooral naar de Karel Doorman gekeken als bijzonder schip binnen Europa, de Johan de Witt is dankzij de enorme commandofaciliteiten voor het aansturen van amfibische operaties uniek binnen de EU én de NAVO. Doordat vooral de Britse marine heeft ingeboet op gebied van amfibische middelen, is de functie van het schip als helikopterplatform weer iets belangrijker geworden.
Om de JWIT operationeel inzetbaar te houden tot 2032, wordt het schip gemoderniseerd. Visser meldt in de brief dat o.a. de radars worden aangepast. Mogelijk wordt de huidige Variant-radar vervangen. Een optie is dan om het schip dezelfde radar te geven als Zr.Ms. Rotterdam momenteel krijgt: de NS100. De Goalkeeper van de Johan de Witt zal in ieder geval worden vervangen.
MLU Hydrografische opnemingsvaartuigen
De twee hydrografische opnemingsvaartuigen van de Snelliusklasse zijn eveneens aan een update toe. In 2019 en 2021 worden beide schepen gemoderniseerd. De middelen voor navigatie en hydrografie worden gemoderniseerd. De Snelliusklasse beschikt over meerdere sonars: de singlebeam en multibeam sonars die zich aan de onderzijde van het schip bevinden en de High Speed Side Scan Sonar die achter het schip wordt gesleept. Deze sonars moeten worden vervangen. Omdat de mijnenbestrijdingsvaartuigen ook met sonars werken, is er voor deze schepen ook een link met dat project.
Geraamde kosten: 25 tot 100 miljoen euro.
SeaRAM is mogelijk een van de systemen die wordt overwogen als vervanger van de Goalkeeper. (Foto: Raytheon)
Nieuw(e) Close-In Weapon System(s)
In december 1980 werd het contract getekend voor het eerste exemplaar van de Goalkeeper, gemaakt door Holland Signaal. Als Close-In Weapon System (CIWS) was het bedoeld als laatste redmiddel tegen een inkomende raket of vliegtuig, die door alle andere lagen van verdediging was gekomen.
De Goalkeeper is inmiddels verouderd en wordt momenteel gemoderniseerd. Tot 2025 zal dit wapen operationeel blijven. Goalkeeper is nu al niet meer opgewassen tegen de snelste wapens, dat probleem zal alleen maar toenemen.
Defensie gaat daarom op zoek naar een nieuw CIWS, mogelijk zelfs meerdere type CIWS'en.
De nieuwe wapens moeten raketten, kruisvluchtwapens, granaten, mortieren, drones en vliegtuigen kunnen onderscheppen op zeer korte afstand. Zij moeten ook zeer snelle en complexe aanvallen kunnen afslaan. Ook moeten zij op snel manoeuvrerende bootjes kunnen uitschakelen.
De komende jaren zal Defensie de verschillende opties gaan onderzoeken. De verwachting is dat het geen wapen zal worden dat sterk overeenkomt met Goalkeeper zoals Phalanx, aangezien alle wapens die gebaseerd zijn op een snelvuurkanon op termijn te traag worden voor de snelste antischipkruisvluchtwapens. Andere systemen zoals RAM en SeaRAM werken met kleine raketten, in plaats van met een snelvuurkanon. Maar er zijn meer mogelijkheden, zo is Thales Pharos radar ontwikkeld om in combinatie met een groot kaliber kanon inkomende lucht- en zeedoelen uit te schakelen. Het Italiaanse Leonardo-Finmeccanica biedt bovendien een nieuw kanon, de Sovraponte, aan als CIWS.
De kosten van een CIWS kunnen echter hoog zijn en een systeem als Pharos is niet geschikt voor ieder type schip, dus dat zouden de redenen kunnen zijn waarom Defensie denkt aan meerdere type CIWS'en.
In aantallen gaat het om minstens zes stuks, aangezien de volgende schepen een nieuw CIWS krijgen: de nieuwe fregatten, de LPD's, de Karel Doorman en de nieuwe bevoorrader. Mogelijk komen daar nog extra systemen voor testen en opleidingen voor bij, en mogelijk krijgen sommige eenheden twee systemen.
De Luchtverdedigings- en Commandofregatten krijgen echter geen nieuw CIWS. Zij zullen Goalkeeper behouden tot de schepen uit dienst worden gesteld rond 2030. Daardoor kan wel een zwak punt in de verdediging ontstaan van de fregatten, die overigens voor de rest voorzien worden van een volledig nieuw wapensysteem.
Het project bevindt zich nu in de B-fase, de onderzoeksfase, die wordt in 2020 afgerond.
In de periode 2024-2030 zal het bestand aan Goalkeepers worden afgebouwd en worden vervangen door de nieuwe systemen.
Geraamde kosten: 100 tot 250 miljoen euro.
Nieuwe raketten: ESSM Block 2
Sinds de indienststelling van Zr.Ms. De Zeven Provinciën in 2001, heeft de marine de opvolger van de NATO SeaSparrow Missile. De ESSM raakt nu echter weer verouderd. Moderne antischipkruisvluchtwapens zijn beter gepantserd, sneller en hebben een onvoorspelbaarder vluchtprofiel. Al jaren wordt in internationaal verband gewerkt aan de ESSM Block 2. In 2017 heeft Nederland een (vrij laag) aantal raketten besteld.
De nieuwe raketten zullen aan boord van de nieuwe fregatten worden geplaatst. Voor deze fregatten (en vooral ivm de aanbesteding voor de nieuwe Duitse fregatten) werkt Thales al sinds eind 2016 aan de nieuwste generatie radars. Deze zijn al van meet af aan geschikt voor ESSM Block 2.
Ook de LCF'en krijgen de ESSM Block 2. De radars van de LCF'en zijn echter niet ontworpen voor de nieuwe raketten. Deze zijn ontworpen voor o.a. ESSM Block 1 en SM-2. Zij kunnen de ESSM Block 2 weliswaar lanceren, maar om van alle mogelijkheden van de nieuwe raketten gebruik te kunnen maken, moeten de radars van de fregatten worden aangepast. Dat kost meer geld. In 2019 wil staatssecretaris Visser de Kamer informeren over de integratie; of er gekozen wordt voor de minimale of complete integratie.
Geraamde kosten: 250 miljoen tot 1 miljard euro (aanschaf raketten), 25 tot 100 miljoen euro (o.a. aanpassingen van onderhoudsfaciliteiten), 25 tot 250 miljoen euro (integratie LCF)
Nieuwe 127 mm kanon: Italiaans of Brits/ Amerikaans
De 127 mm kanons van de LCF'en zijn ruim 50 jaar oud. Het waren tweedehands kanons, afkomstig uit Canada en inmiddels zijn ze 20 jaar over datum. Dat merkt men vaak aan boord van de fregatten: "Te vaak zijn de kanons door technische problemen niet inzetbaar," schrijft Visser aan de Kamer. Moderniseren is geen optie, er moeten nieuwe komen.
In de Westerse wereld zijn momenteel twee moderne 127 mm kanonsystemen: het Italiaanse 127/64 LW kanon van Leonardo (voorheen Oto Melara) en de Mk 45 Mod 4 van BAE Systems. Defensie heeft de eis opgesteld dat het systeem op termijn geschikt moet zijn voor precisiegeleide munitie. Met dit soort munitie kan op veel grotere afstand doelen worden bestookt, bovendien kunnen de granaten bijgestuurd worden en hun vluchtroutes zo geprogrammeerd worden dat ze gelijktijdig van verschillende kanten op het doel afkomen.
De 127/64 LW is reeds geschikt voor dit soort munitie, VULCANO genaamd. BAE Systems heeft sinds vorig jaar een samenwerking op dit vlak met Leonardo. De Mk 45 is in de toekomst daarom ook geschikt voor precisie geleidemunitie. Overigens hoeft dat niet perse VULCANO te zijn, er zijn ook andere systemen aangepast op de Mk 45.
De brief spreekt van vier kanons, voor de vier LCF'en. Toch is volgens de brief het project 'Vervanging M-fregatten' gekoppeld aan de nieuwe 127 mm kanons. De reden staat er niet bij, maar laat zich raden.
De Naval Strike Missile van Kongsberg is één van de kandidaten voor vervanging van de Harpoon. (Bron: Kongsberg)
Nieuw kruisvluchtwapen tegen schepen én landdoelen
De Harpoon, het kruisvluchtwapen (geen raket), is al sinds jaar en dag het belangrijkste wapen tegen oppervlakte schepen van fregatten. Momenteel varen de M-fregatten en LCF'en met dit wapen. De Harpoon is recent gemoderniseerd, maar moet vervangen worden. Het ontwerp is 40 jaar oud.
Vanaf 2024 wil de marine de nieuwe fregatten en de LCF'en voorzien van de nieuwe wapens.
Interessant is dat het nieuwe wapen een extra functionaliteit krijgt. Het wapen moet namelijk geschikt zijn om ook landdoelen uit te schakelen. Dit is wat anders dan echte land-attack cruise missiles, zoals de Tomahawk. Al wordt ook van Tomahawk weer een moderne antischipmissile gemaakt en heeft Defensie als eis opgesteld dat het missile een groot bereik moet hebben. Welk bereik daar exact mee bedoeld wordt is onbekend.
Een minder bekend platform dat geschikt is voor kruisvluchtwapens zijn de Walrusklasse onderzeeboten. Hoewel Nederland, voor zover bekend, geen submarinelaunched Harpoon heeft, zijn de Nederlandse onderzeeboten er wel voor ingericht. Daarnaast is bekend dat de Onderzeedienst de wens heeft om een kruisvluchtwapen tegen kustdoelen voor de nieuwe onderzeeboten te hebben. Een missile met een submarine launched-variant zou dus een pré kunnen zijn. Dit wordt echter niet vermeld in de A-brief, al wordt dat ook niet uitgesloten als gerelateerde projecten worden "onder andere" de nieuwe fregatten en LCF'en genoemd.
Staatssecretaris Visser noemt België, Duitsland en Noorwegen als mogelijke samenwerkingspartners. Die selectie van voorbeelden sluit geen land of wapen uit, maar zeker is wel dat Noorwegen en Duitsland de Naval Strike Missile hebben aangekocht.
Surface to surface missiles die voldoen aan de in de brief gestelde eisen zijn de Noorse Naval Strike Missile van Kongsberg, de Zweedse RBS-15 Mk 3, de Amerikaanse Lockheed Martin’s Long Range Anti-Ship Missile (LRASM) en de Harpoon Next Generation.
Van deze wapens heeft de LRASM het grootste bereik (mogelijk meer dan 1.000 km), de NSM vliegt het minst ver (185 km). De LRASM heeft als nadeel dat het wapen uit de Mk 41 lanceerinrichting moet worden gelanceerd en dus ruimte opeist die voor de ESSM en andere raketten is bedoeld. De andere wapens hebben aparte canisters midscheeps. Van de Noorse NSM wordt ook een onderzeebootversie geproduceerd.
Geraamde kosten: 100 tot 250 miljoen euro.
Verdediging tegen torpedo's: eerst misleiding en in de toekomst vernietiging
Er is nog altijd geen werkend wapen tegen onderzeeboottorpedo's. Onderzeeboten kunnen fregatten in één klap tot zinken brengen. Defensie zoekt daarom naar een verdedigingssyteem dat bestaat uit zowel softkill (misleiding en verstoring) als hardkill (vernietiging van de torpedo).
De industrie werkt al geruime tijd aan een hardkill-systeem, maar momenteel is er nog geen bewezen systeem dat torpedo's kan vernietigen. Wel zijn er al lange tijd systemen om torpedo's te misleiden, denk aan de Nixie, de ratelaar die achter het schip kan worden gesleept om torpedo's te misleiden. Dit systeem is echter verouderd.
Voor de huidige fregatten, de LPD's, de Karel Doorman, het nieuwe bevoorradingsschip en de nieuwe fregatten is Defensie op zoek naar een softkillsysteem. De M-fregatten en de vervangers beschikken over een gesleepte sonar om onderzeeboten op te sporen. Deze sonars zullen worden aangepast om torpedo's te kunnen detecteren. Op dek wordt een lanceerinstallatie geplaatst die projectielen in het water lanceert, deze projectielen kunnen torpedo's misleiden of verstoren. Het complete pakket wordt overgezet van de M-fregatten naar de vervangers.
De overige schepen krijgen een eigen gesleepte sonar, en lanceerinrichting.
Ondertussen gaat het onderzoek naar hardkillsystemen verder. In 2020 wordt de Tweede Kamer geïnformeerd over de voortgang.
