Het Britse vliegkampschip HMS Queen Elizabeth is in juni 2021 aan de oostkant van de Middellandse Zee lastiggevallen door Russische vliegtuigen en een Russisch fregat. Ook een Russische onderzeeboot werd er gedetecteerd. Dat gebeurde in de dagen nadat de Britse torpedobootjager HMS Defender en het Nederlandse fregat Zr.Ms. Evertsen in de Zwarte Zee in de buurt van de Krim hadden gevaren. Dit blijkt uit de documentaireserie 'The Warship: Tour of Duty' op BBC 2.
Dat de Defender bezoek had gekregen van Russische eenheden was dezelfde dag bekend, dat de Evertsen urenlang werd lastiggevallen in de Zwarte Zee, werd iets later bekend gemaakt. Enkele weken geleden werd, in aanloop naar de première van de serie 'The Warship', duidelijk dat vele kilometers verderop HMS Queen Elizabeth ook te maken kreeg met Russische bommenwerpers. Toch bleek zondag pas, dankzij beelden uit de commandocentrale en beelden van de brug van het vliegkampschip wat er precies gebeurd is.
In juni 2021 voer een taakgroep onder leiding van HMS Queen Elizabeth richting het oosten van de Middellandse Zee. De groep bestond, naast de Queen Elizabeth, uit drie destroyers (waarvan één Amerikaanse) en drie fregatten (waaronder Zr.Ms. Evertsen) en twee tankers. Vanaf de carrier opereerden (toen nog) acht Britse F-35B gevechtsvliegtuigen en tien van het Amerikaanse korps mariniers.
Het eskader was op dat moment niet samen; HMS Defender en Zr.Ms. Evertsen werden naar de Zwarte Zee gestuurd. De oorlog tussen Rusland en Oekraïne was nog niet begonnen, maar de spanning was er wel opgelopen en Rusland had al jaren daarvoor de Krim geannexeerd.
'De beer prikkelen'
Terwijl de Evertsen en de Defender de Zwarte Zee in voeren, stoomden de andere schepen van het verband op in de richting van Kreta. De commandant van de taakgroep rear admiral (schout-bij-nacht) Steve Moorhouse had besloten om de Defender, met toestemming van de Britse regering, langs de Krim te laten varen. Zowel de Defender als de Evertsen zouden eerst een bezoek brengen aan Odessa, Oekraïne, ter ontspanning.
In de documentaire geeft Moorhouse vanaf de Queen Elizabeth een toelichting op het besluit (vertaling Marineschepen.nl): "Het plan is dat de Defender [op 23 juni, JK] van Odessa oversteekt naar Georgië. Dat betekent wel dat je langs de kust van de Krim moet komen. Wat het Verenigd Koninkrijk betreft, zijn dat de Oekraïense territoriale wateren. Nu zullen de Russen u vertellen dat dat deel uitmaakt van hun territoriale wateren, maar in het Verenigd Koninkrijk erkennen we die annexatie van de Krim niet. En dus, als je dat gelooft, dan moet je ervoor opkomen, en dat is precies wat we doen. We tonen dus onze solidariteit met Oekraïne en onze bredere aanwezigheid in de regio door daar doorheen te varen, zoals ons wettelijk internationaal recht is. Daarom moet onze boodschap duidelijk zijn en vooral ons gedrag professioneel."
Ondertussen positioneerde de carrier zich ten noorden van Kreta voor een aanvullende activiteit. Vier F-35's van de carrier moesten namelijk zo'n 1000 km naar het noorden vliegen om met de Roemeense luchtmacht te oefenen in Roemeens luchtruim. Het doel van deze activiteit was, zo legt commancocentraleofficier (degene die de leiding heeft over de commandocentrale), "om te ageren tegen Rusland in haar achtertuin. Dus eigenlijk operatie Poke the Bear. Het is om hun reacties te beoordelen en, tot op zekere hoogte, om te zien wat ze kunnen over grotere afstanden."
Een derde actie die de Russen niet zou bekoren, staat voor een volgend moment gepland. Dat is de inzet van carriervliegtuigen boven Syrië. In het kader van Operatie Shader zouden zij weliswaar doelen van terreurorganisatie ISIS aanpakken, maar zij vliegen over gebieden waar de Russische krijgsmacht bases heeft. Rusland, dat vecht aan de zijde van de Syrische president Assad, wil geen Westerse marineschepen in het gebied. Volgens de PWO (commandocentraleofficier) van de Queen Elizabeth, levert het opereren met vliegtuigen boven Syrië door NAVO-schepen steevast een "omcirkeling" door Russische vliegtuigen op.
De reeks aan acties door het eskader zou al met al ruim genoeg blijken voor Moskou om zich te laten provoceren.
RFS Admiral Makarov in de Middellandse Zee. (Foto: Russische marine)
Confrontatie
De eerste reactie, volgens het verhaal in de documentaire, komt van het Admiral Grigorovichklasse fregat Admiral Makarov. De Makarov is in het oosten van de Med, in gezelschap van zusterschip Admiral Essen en Slavaklasse kruiser Moskva. De drie zouden acht maanden later een grote rol gaan spelen in (de beginfase van) de oorlog met Oekraïne. Maar ten tijde van de documentaire, voeren zij nog in de Middellandse Zee. Ook de Improved Kiloklasse onderzeeboten Stary Oskol en Rostov-on-Don zouden in die regio zijn geweest op dat moment, zo schreef Frederik Van Lokeren voor zijn eigen blog destijds. Een Buyan-M-klasse patrouilleschip, een Bykovklasse patrouilleschip en drie kleinere eenheden waren volgens Van Lokeren ook van de partij.
De Makarov, volgens de bemanning van de Queen Elizabeth eerder bezig met schepen escorteren naar de Bosporus, draait om en vaart met 22 knopen tussen de eilanden in de Egeïsche Zee door richting de carrier. Het fregat lijkt op afstand te zijn gebleven, pas enkele dagen later komt, het schip, volgens de docu dichterbij.
Enkele dagen later vaart de Queen Elizabeth op zo'n 40 mijl van de Syrische kust voor aanvallen op ISIS in Syrië. De torpedobootjager HMS Diamond vaart 10 zeemijl naar het noorden en detecteert twee Su-35 Flankers. Twee F-35B's gaan richting de Russische vliegtuigen en pikken ze op 25 mijl van het schip op, waarna de Flankers omdraaien. Volgens een wachtsofficier van de Queen Elizabeth heeft de Diamond ook een vuurleidingsradar gericht op de Russen.
Ondertussen wordt een mogelijke onderzeeboot gedetecteerd, de PWO verhoogt "submarine threat warning" naar "yellow". Het zou gaan om een Kiloklasse, die de group schepen nadert. Omdat het om een dieselelektrische onderzeeboot gaat (zij kunnen niet hard varen), draait de Queen Elizabeth bij en verhoogt de snelheid. Op die manier hoopt men te voorkomen dat er een periscoopfoto wordt gemaakt van het schip, waarmee de Russen via de media een PR-overwinning kunnen behalen.
Een Flanker, boven Zr.Ms. Evertsen in 2019. (Foto: Jaime Karremann/ Marineschepen.nl)
Omsingeld
In de commandocentrale van de Queen Elizabeth wordt gesproken over drie grote oppervlakte-eenheden. Het gaat dan in ieder geval over een Grigorovichklasse fregat en de Moskva. Het derde schip zou een destroyer zijn geweest, al is niet bekend om welk schip dat gaat aangezien volgens openbare bronnen er alleen nog een fregat in die wateren moet zijn geweest.
Ook wordt gemeld dat de Defender in de Zwarte Zee is. Feitelijk was deze al bijna twee weken in de Zwarte Zee. Zr.Ms. Evertsen, dat in aflevering 1 werd aangeduid als onderzeebootbestrijdingsfregat, wordt opvallend genoeg helemaal niet genoemd. Het Nederlandse LCF was samen met de Defender in de Zwarte Zee, maar had niet de toestemming van Den Haag om langs de Krim te varen. (Toch zou het ook urenlang worden lastiggevallen door de Russen.) Overigens wordt de aanwezigheid van de Italiaanse torpedobootjager ITS Andrea Doria ook niet vermeld in de docu en is deze alleen op een van de radarschermen te zien.
Wel duidelijk en veelvuldig in beeld is de Admiral Makarov. Het Russische fregat komt de volgende dag, 26 juni, met 18 knopen aan en wordt opgeroepen via de verbinding: blijf op 5 mijl afstand als we bezig zijn met vliegoperaties. Toch probeert de Makarov naar 3 mijl te kruipen. Tanker RFA Tidespring en destroyer HMS Diamond proberen dat te verhinderen door er tussen te gaan varen. De Queen Elizabeth verandert urenlang elke paar minuten van koers om de Russen af te schudden. De bedoeling is, zo zegt commandant van de Queen Elizabeth Essenhigh, dat het Russische fregat echt op 5 mijl wordt gehouden. Als je toch 3 mijl toestaat "is dat het nieuwe normaal en denkt ze dat 3 mijl oké is, en ze daar kan blijven."
Help je Marineschepen.nl?
Met jouw donatie kan Marineschepen.nl -onafhankelijk- nieuws- en achtergronden blijven publiceren.
Of scan deze QR-code met je telefoon.
Meer info over donaties aan Marineschepen.nl lees je op de donatiepagina.
De Makarov neemt uiteindelijk afstand. Wat de Russen vervolgens doen verrast de PWO, die op een papiertje de Queen Elizabeth in het midden tekent, met de Russische schepen op afstand er omheen. Vervolgens tekent hij de ringen van de maximale afstand van hun antischipraketten. Met deze wapens is de taakgroep van de Queen Elizabeth omsingeld. PWO, Coatsworth: "Om te laten zien dat ze rond de taakgroep kunnen cirkelen en met behulp van een raketaanval van meerdere kanten kunnen toeslaan."
"Dus ze proberen ons in te sluiten?" vraagt interviewer Chris Terrill.
"Ja, ze doen iets heel anders dan verwacht."
Wat de Russen doen, komt sterk overeen met wat de Sovjets in 1973 deden toen Amerikaanse carriers in de Middellandse Zee voeren en het tot op een haar na op een gewapend treffen kwam. In 2021 was dat laatste overigens niet het geval.
De commandocentrale van HMS Queen Elizabeth een jaar voor de reis. Hier zijn veel opnames gemaakt. Het is opmerkelijk dat de Royal Navy beelden vrijgeeft van deze ruimte, zeker van een schip dat zo belangrijk en nieuw is. In de docu is niet alleen de centrale te zien, maar zijn regelmatig close-ups van de schermen te zien. (Foto: Britse marine)
'Als je niet van koers verandert, zal ik vuren'
HMS Defender kreeg op 23 juni de Russen op bezoek tijdens de passage langs de Krim. Deze passage wordt nauwgezet gevolgd vanuit de commandocentrale van de Queen Elizabeth. Ook de communicatie tussen de Russen en de Defender is te horen. Een stem, wat volgens de documentaire van een bemanningslid van een Russisch marineschip komt, klinkt door de centrale van de carrier: "British warship get away from border line of Russian Federation. Do you read me? Over." En even later: "If you cross the border line, I'll fire. If you don't change the course, Ill fire."
De Defender reageert door te wijzen op dat het er volgens het zeerechtverdrag van de VN mag varen en sluit af met: "Your actions are unsafe, unprofessional and endanger both of our vessels. Are you threatening me? Over."
Het Russische schip reageert: "Change your course to starboard. If you don't change the course I'll fire. Do you read me? Over."
Uiteindelijk is de Defender lang lastiggevallen door vliegtuigen en schepen. De vliegtuigen vlogen op een hoogte van slechts 30 meter, laat men de interviewer weten.
Nieuwe golf fighters
Wanneer de Queen Elizabeth precies werd lastiggevallen, is niet met zekerheid te zeggen. Hoewel de beelden in de documentaire in eerste instantie doen vermoeden dat het om 27 juni gaat, worden de Russische acties rond de Queen Elizabeth tegelijk met die rond de Defender vertoond. Maar die acties in de Zwarte Zee hadden op 23 juni plaats.
Hoe dan ook, op een zeker moment krijgt de Queen Elizabeth via (het door de marine niet eerder in het publieke domein genoemde) Sky Siren een melding dat er twee Russische vliegtuigen boven zee vliegen. De vooruitgeschoven Richmond meldt ze ook. De vliegtuigen dalen van 25.000 voet naar 8.000 voet en verder. Vanaf de QE stijgen F-35's op. Ook wordt er gezocht naar onderzeeboten en tegelijkertijd blijven de aanvallen op terreurorganisatie ISIS met F-35's doorgaan.
Een maritiem patrouillevliegtuig vliegt vlak bij de Queen Elizabeth, gevolgd door een F-35. Ondertussen vaart de Makarov direct onder de vliegroute van de vliegtuigen van de Queen Elizabeth en dat is gevaarlijk mocht een toestel in zee belanden. De Makarov weet de Queen Elizabeth tot 3 mijl te naderen, USS The Sullivans probeert de Makarov weg te krijgen.
Bij de tweede golf fighters die langs de Britse carrier vliegen, gaat het om twee Tu-22M Backfires en een Flanker.
Tegenover de bemanning was door de eerste officier al eerder duidelijk gemaakt dat er geen echte dreiging uitging van de acties van de Russen. "We zijn immers niet in oorlog", zei de eerste officier voor aanvang van de acties. De commandocentraleofficier benadrukte na afloop ook dat het geen oefening was: "Het is absoluut geen oefening. Het is geen normale activiteit die je zou verwachten en het is absoluut een hoog tempo."
De volgende aflevering is op zondagavond om 22:00 uur te zien bij BBC 2.
Auteur: Jaime Karremann Jaime is oprichter van Marineschepen.nl en heeft meer dan 1.500 artikelen geschreven over uiteenlopende marine-onderwerpen. In 2017 gaf hij zijn non-fictieboek In het diepste geheim uit en later onderzeebootthriller Orka. Voor Jaime fulltime met deze site aan de slag ging, werkte hij ruim 12 jaar bij de marine, waarvan het grootste deel in een burgerfunctie. Jaime studeerde Communicatie in Groningen.
