Russische schepen brengen de onderzeese energie-infrastructuur in kaart om ze mogelijk in de toekomst te kunnen saboteren. Dat weten we, maar welke middelen gebruiken ze en wat kan je er tegen doen?
De Admiral Vladimirsky nabij de Schotse kust eind 2022. (Foto: Britse marine)
De Marine Inlichtingendienst (MARID) deed al in de jaren zeventig onderzoek naar verdachte activiteiten van de Sovjet-Unie onder water. Destijds was de aandacht van deze inlichtingendienst (later opgegaan in de MIVD) bijvoorbeeld gericht op het schip Svanetiya dat zich graag voordeed als een onschuldig koopvaardijschip.
De MARID had ontdekt dat de Svanetiya ingericht was om te werken met mini-onderzeeboten die op de zeebodem konden opereren. Onderzeeboot Hr.Ms. Tonijn werd in 1974 naar het verdachte schip gestuurd dat ten westen van Ierland dobberde. Ook werden marinepatrouillevliegtuigen ingezet om het schip te bekijken. In september 1975 bleek uit inlichtingen dat de Svanetiya de haven van de Noordelijke Vloot had verlaten en richting de Atlantische Oceaan voer. Hr.Ms. Zwaardvis werd er heen gestuurd en voer wekenlang in de buurt van het Sovjetschip. Ook kroop de Nederlandse onderzeeboot meerdere keren onder het Sovjetschip om de onderzijde te filmen (zie ook hoofdstuk 'Het Luik van Buis' in het boek In het diepste geheim).
Aan de andere kant waren het de Amerikanen die geïnteresseerd waren in Russische telefoonkabels en in 1971 (onder de naam Ivy Bells) een eerste tap zetten op een zo'n kabel. Jarenlang konden de Amerikanen zo telefoongesprekken van de Sovjetdefensie afluisteren.
Sinds de jaren zeventig liggen er op de zeebodem alleen maar meer kabels en leidingen. Die zeebodem is sindsdien dus nog interessanter geworden.
Kenmerkend voor die aandacht is het mysterieuze directoraat voor diepzeeonderzoek GUGI, opgericht in de jaren zestig of zeventig. De Russische interesse in, wat de laatste tijd in het Westen ook seabed warfare wordt genoemd, lijkt de laatste jaren toegenomen. De Noorse inlichtingendienst schreef in haar rapport begin 2023 dat Rusland weliswaar het arsenaal van langeafstandswapens en niet-strategische nucleaire raketten weer aan aanvullen is, maar dat voor Moskou tegelijkertijd “asymmetrische capaciteiten, zoals verkennings- en sabotagecapaciteiten onder water, elektronische oorlogvoering, anti-satellietwapens en zeemijnen belangrijker zijn geworden”.
Serieus
Dat Rusland seabed warfare serieus neemt, bleek weer uit de reportage van de Scandinavische omroepen die ontdekten dat zeker vijftig Russische schepen verdachte activiteiten hadden uitgevoerd in de afgelopen tien jaar. En wat is verdacht? Bijvoorbeeld een Russisch vissersschip dat in korte tijd 130 keer over een onderzeese datakabel heen vaart. Deze kabel werd later vernield teruggevonden. Eerder waarschuwde de MIVD over deze Russische activiteiten.
Rusland gebruikt dus civiele schepen, schepen die half civiel en half marineschip zijn en marineschepen.
Bekende voorbeelden van schepen die in het schemergebied tussen marineschip en civiel schip opereren zijn de Yantar en de Admiral Vladimirsky. De Yantar wordt gezien als het meest geavanceerde schip. De Admiral Vladimirsky is een stuk ouder, maar is ook ontworpen als onderzoeksschip en onlangs gemoderniseerd.
De Admiral Vladimirsky heeft zijn eigen sensoren om onder water onderzoek te doen, maar daarmee kan het waarschijnlijk niet alle data die men wil vergaren. Daar zullen de Russen dus onbemande onderzeeboten voor gebruiken. Het schip heeft verschillende kranen waarmee dergelijke systemen in en uit het water gehesen kunnen worden, ook beschikt het over twee RHIB's en vier sloepen waarmee kleine drones in en uit het water gehaald kunnen worden.
Van klein tot groot
Het arsenaal aan onderwaterdrones die Rusland kan inzetten is behoorlijk uitgebreid en wordt alsmaar groter. Het varieert van kleine drones zoals Nederland deze ook op de mijnenjagers heeft tot gigantische diepzeedrones.
De Russische marine heeft verschillende commerciële systemen die zijn aangekocht in de tijd dat Rusland nog in West-Europa kon winkelen. Zo zocht het onderzoeksschip Yantar enkele jaren terug met de Britse Saab Seaeye Panther Plus (door de Russische marine Pantera Plus genoemd) naar de gezonken Argentijnse onderzeeboot ARA San Juan. De Panther Plus is een remotely operated vehicle, een systeem dat met een kabel verbonden is aan het moederschip en zo bestuurd wordt op grote diepte. Ook in de Zwarte Zee heeft de marine dit apparaat gebruikt.
Een ander Westers apparaat is de Gavia van Teledyne uit de VS. Dit is een vrij kleine autonome drone, die voorgeprogrammeerd zelf de zeebodem afzoekt. Rusland kocht in 2013 acht van deze AUV's aan en gebruikt deze op verschillende schepen.
Russische militairen zetten de 'Pantera Plus' in het water. (Foto: Russische marine)
Maar de tijden van Westerse spullen aankopen is voorbij. Dat betekent niet dat de Russische marine zonder nieuwe spullen zit, want er zijn verschillende Russische bedrijven die ook dergelijke systemen maken. Okeanos uit St. Petersbureg is zo'n bedrijf. Dat ontwikkelt, naar eigen zeggen, bijvoorbeeld een glider; een drone die maandenlang zelfstandig grote zeegebieden kan zoeken. Het apparaat glijdt continu van de oppervlakte naar grote diepte en weer terug.
Okeanos presenteerde vorig jaar ook een drone met een enkele arm om op de zeebodem activiteiten uit te voeren, zo valt te lezen op de website van het bedrijf.
Minder geavanceerd, maar toch handig tot op een diepte van 300 meter is de Alexandrite-ISPUM-E. Ook een ROV, maar dan voornamelijk bedoeld om mijnen op te sporen.
Deze drones zijn redelijk klein, de Klavesin van Rubin is groter. De eerste versie is de Klavesin 1R en is in staat om kilometers diep onderzoek te doen met haar sidescan sonars. Inmiddels zijn ook beelden publiek gemaakt van de Klavesin 2, deze is 6,5 meter en kan tot dieptes van 2 km. Deze AUV heeft een bereik van 50 km. Wat de Klavesin 2 kan, houdt Rusland geheim.
De Klavesin's kunnen vanaf schepen, maar ook vanaf onderzeeboten ingezet worden.
De Klavesin 2 in een animatie, die vanuit een container in het dek van een onder water varende onderzeeboot wordt gelanceerd. (Beeld: Russische marine)
Een andere grotere onderwaterdrone is de Vityaz-D. Deze AUV is 5,7 meter en heeft een maximale duikdiepte van 12 kilometer. De Russische marine vaart er mee sinds 2020.
Een nieuwere AUV, die volgens expert op dit vlak H I Sutton ongeveer net zo groot is als de Klavesin, is de Sarma. Hier werd in 2021 voor het eerst meer over getoond. Deze AUV zou 10.000 kilometer moeten kunnen afleggen, zonder gebruik te maken van kernvoorstuwing.
De bemande (2-3 personen) mini-onderzeeboot Rus is 8 meter lang en kan tot 6 kilometer diepte duiken. Hier is de Rus te zien tijdens een test vanaf het schip Yantar in de Atlantische Oceaan in 2015. (Beeld: Russische marine)
De grootste Russische onderwaterdrone is de inmiddels welbekende Poseidon (Status-6/ Kanyon). De Poseidon, zo'n 20 meter lang, is een nucleair voortgestuwde supertorpedo. Het met een kernkop te voorziene wapen is bedoeld om grote vlootverbanden aan te vallen of zelfs havensteden aan te vallen.
Deze UUV heeft geen seabed warfare-functie en hoort eigenlijk niet in het rijtje thuis. Maar interessant is dat dit wapen, waar Rusland er dertig van zou willen laten maken, vervoerd kan worden door een gigantische ruim 180 meter lange onderzeeboot, de Belgorod. Deze speciaal aangepaste onderzeeboot is ook geschikt om een andere onderzeeboot te vervoeren; de bemande Losharik.
Want over behalve onbemande mini-onderzeeboten, beschikt Rusland ook over bemande onderzeebootjes om speciale operaties mee uit te voeren. De Losharik is bemand, maar is wel relatief groot binnen deze categorie vaartuigen voor op grote dieptes. Deze onderzeeboot heeft een waterverplaatsing van 2100 ton en is daarmee groter dan Duitse en Zweedse onderzeeboten. De Losharik werd in 2019 echter getroffen door een brand, waarbij veertien bemanningsleden om het leven kwamen. De onderzeeboot zal nog enkele jaren buiten gebruik zijn.
Uiteraard beschikt het land over special forces die ook, in ondiepe wateren, op de zeebodem in het buitenland in het geheim aan de slag kunnen.
Platformen
De Yantar, Admiral Vladimirsky en Belgorod zijn een paar voorbeelden van platformen die bovenstaande drones en bemande middelen kunnen inzetten. Het aantal platformen wordt uitgebreid, de Russische marine verwacht bijvoorbeeld over enkele jaren korvetten in dienst te kunnen stellen (Project 20386) die containers met onderwaterdrones aan boord kunnen nemen.
Omdat het Nederlandse en Belgische deel van de Noordzee ondiep is, hoeven we hier geen diepduikende AUV's te verwachten. Ook de gewone Russische onderzeeboten en zeker de grote Belgorod met Losharik zullen zich niet in de Nederlandse Exclusieve Economische Zone begeven. Dus zal het werk door de kleinere onderwaterdrones gedaan moeten worden.
Met het grote bereik van sommige van deze drones kan het moederschip mogelijk wel verder weg blijven.
Help je Marineschepen.nl?
Met jouw donatie kan Marineschepen.nl -onafhankelijk- nieuws- en achtergronden blijven publiceren.
Of scan deze QR-code met je telefoon.
Meer info over donaties aan Marineschepen.nl lees je op de donatiepagina.
Saboteren
De Russische schepen en hun drones kunnen meer dan alleen kabels in kaart brengen. Tijdens de commando-overdracht van de commandant Zeestrijdkrachten in 2021, zei toenmalig minister van Defensie Ank Bijleveld in haar toespraak over Russische activiteiten in de Noordzee: “Soms vertonen zij verdacht gedrag, wat erop kan duiden dat mogelijk datakabels worden afgetapt met vitale informatie over onze economie en veiligheid.”
Aftappen is niet eenvoudig, omdat het internetkabels zijn waar feitelijk slechts licht doorheen gaat. Maar belangrijker nog is dat ze, zoals Louwrens op de Beek van IHC tegenover EenVandaag zei, steeds vaker tot op 10 meter onder de zeebodem worden gelegd.5
Of Rusland echt het doel heeft om de kabels af te tappen is de vraag. Volgens de Scandinavische journalisten die de Russische plannen probeerden te achterhalen, is sabotage een belangrijker doel. Kapotte kabels en leidingen zullen leiden tot chaos in het Westen; zonder elektriciteit/ en of internet implodeert onze samenleving al snel.
Sabotage is zeker bij kabels die op de zeebodem liggen niet al te moeilijk; die kunnen kapotgetrokken of doorgeknipt worden. Dat kan al vrij simpel met een anker.
Liggen de kabels dieper, dan zullen er explosieven aan te pas moeten komen. Die kunnen overigens ook al langere tijd van te voren worden neergelegd, zodat ze alleen geactiveerd hoeven te worden op het gewenste moment.
Groot-Brittannië wil twee schepen voor de bescherming van onderzeese kabels. De eerste van deze Multi-Role Ocean Surveillance Ships (MROS) is al aangekocht, de voormalige Topaz Tangaroa wordt grijs geschilderd en als RFA Proteus in dienst gesteld bij de Royal Fleet Auxiliary. Het tweede schip wordt speciaal gebouwd voor deze taak en wordt in 2029 verwacht. De schepen zijn vooral moederschepen met ruimte aan boord voor drones en de mogelijkheden om deze (ook in slecht weer) in en uit het water te hijsen. (Foto: Britse marine)
Seabed warfare
Als we het over explosieven hebben, komen we al snel bij seabed warfare, of zeebodemoorlogvoering. Dit woord is overigens groter dan de lading die het moet dekken, maar daar komen we zo nog op.
Rusland heeft een duidelijke focus op het onderzeese. Wat kan je er tegen doen? Het begint natuurlijk met het monitoren van Russische schepen. Dat is relatief eenvoudig als het om marineschepen en de bekende onderzoeksschepen gaat, het wordt lastiger als Rusland ook civiel ogende schepen inzet zoals vissersschepen. Maar uiteindelijk zijn ook dat soort schepen met bijvoorbeeld met satellieten, oppervlakteschepen, onderzeeboten en vliegtuigen van Nederland of bondgenoten te volgen.
Dat doet Nederland dan ook zo goed mogelijk, erkende vice-admiraal René Tas in een interview in december. “De surveillancetaken zijn grotendeels voor de kustwacht. Die is daar continu aanwezig en ziet dus al heel veel”, zei Tas. “Onze situational awareness is, samen met de NAVO-partners, op de Noordzee redelijk goed.”6
Dat is boven water. Wat er ónder water gebeurt, weet de marine dus eigenlijk niet. Tas: "Wat we tot nu toe niet gedaan hebben is, als [Russische schepen] blijven hangen boven een kabel, kijken wat ze onder water doen. In de toekomst moeten we ook met onbemande bootjes op de bodem kijken. Dat kan keurig met de nieuwe onbemande systemen die we straks op de nieuwe mijnenbestrijdingsvaartuigen krijgen en nu op de Geosea gebruiken. Dat is een van de taken die de nieuwe schepen er bij krijgen."
De complete toolbox voor onder water voor de nieuwe Belgische en Nederlandse mijnenbestrijdingsvaartuigen. (Foto: Jaime Karremann/ Marineschepen.nl)
Als een Russisch schip verdacht gedrag toont, moet het dus makkelijker worden om in de gaten te krijgen wat dat schip onder water doet. Het is echter niet ondenkbaar dat Rusland vanaf een moederschip veel verder weg een drone stuurt om informatie te vergaren in onze EEZ. Zonder groot wit moederschip dat er boven hangt, wordt het nog lastiger om Russische activiteiten op te sporen. De Nederlandse EEZ is immers ongeveer anderhalf keer zo groot als het landoppervlak.
Verschillende bedrijven werken hard aan oplossingen. Denk aan het Nederlandse Optics 11 dat met een nieuw soort glasvezel-sensor op de zeebodem drones kan detecteren. Het Zweedse Saab heeft een halfjaar geleden op de beurs Euronaval aan onder andere Marineschepen.nl een presentatie gegeven over de onderwatersystemen van het bedrijf, waaronder drones die vanuit een soort onderzeese garage zelfstandig hun bewakingsrondjes varen.
Het opsporen van onbekende drones in de eigen EEZ is dus nog in ontwikkeling, het uitschakelen van zo'n drone is al helemaal een uitdaging. Nog los van de juridische kant van het vraagstuk.
Tot op heden zijn er namelijk geen middelen (bekend) waarmee marines bijvoorbeeld een kleine onderwaterdrone kunnen uitschakelen. Van defensieve kinetische seabed warfare is dan ook voorlopig geen sprake.
Mochten die middelen er wel komen en NAVO-landen kunnen hun eigen EEZ beschermen tegen indringers, is er voor een potentiële tegenstander altijd nog een alternatief; de oceaan op. Want het is al lastig wie verantwoordelijk is voor de bescherming van de kabels en leidingen binnen de Nederlandse EEZ, in internationale wateren is dat nog vager. Terwijl de bodem van de oceaan net zo goed wordt gebruikt voor bijvoorbeeld datakabels, al liggen ze vaak op grotere dieptes. Maar dat hoeft voor Rusland niet direct een probleem te zijn; een groot aantal drones is ontworpen om diep te duiken. Daar deden zij immers al ervaring mee op in de tijd van de Svanetiya.
Auteur: Jaime Karremann Jaime is oprichter van Marineschepen.nl en heeft meer dan 1.500 artikelen geschreven over uiteenlopende marine-onderwerpen. In 2017 gaf hij zijn non-fictieboek In het diepste geheim uit en later onderzeebootthriller Orka. Voor Jaime fulltime met deze site aan de slag ging, werkte hij ruim 12 jaar bij de marine, waarvan het grootste deel in een burgerfunctie. Jaime studeerde Communicatie in Groningen.
