Twaalf dagen was het onderzoeksschip van de Russische marine, Admiral Vladimirsky, in de Nederlandse Exclusieve Economische Zone (EEZ). Defensie wil er verder weinig over zeggen, maar krijgt wel extra taken in de Noordzee. "Het verhaal is nog niet rond", vindt oud-directeur MIVD Pieter Bindt. Net als Bindt waarschuwt oud-marinecommandant Rob Kramer voor afleiding van de hoofdtaak van de marine en pleit voor een totaal nieuwe opzet van de kustwacht.
Zr.Ms. Van Speijk dat in 2015 op de Noordzee de Russische torpedobootjager RFS Severmorsk (Udaloy) escorteerde. (Foto: Defensie)
Juli kende twee opmerkelijke gebeurtenissen rond veiligheid van data en energievoorziening op de Noordzee. Eerst voer de Admiral Vladimirsky dagenlang ogenschijnlijk ongestoord door de Nederlandse EEZ (terwijl we dagelijks updates kregen over de positie van het schip) en op vrijdag 7 juli stuurde de minister van Defensie een brief naar de Tweede Kamer waarin Defensie extra taken kreeg toebedeeld; niet alleen wordt Defensie verantwoordelijk voor de bescherming van de vitale infrastructuur op de Noordzee, maar ook moet het schepen van niet-NAVO-landen escorteren.
Deze gebeurtenissen zijn, voor zover het grote publiek er van gehoord had, de afgelopen zomermaanden naar de achtergrond verdwenen. Onderwijl is in Rusland ongetwijfeld de data van de tour in de Nederlandse EEZ geanalyseerd.
Marineschepen.nl heeft Defensie in juli gevraagd om meer informatie over de situatie rond het bezoek van de de Admiral Vladimirsky, maar Defensie wil niets zeggen over het Russische schip en de inzet van de marine.
De Admiral Vladimirsky was eind juni, begin juli twaalf dagen in de Nederlandse EEZ. (Foto: Britse marine)
Niet te enthousiast
Bij voormalig onderzeebootcommandant en directeur van de Militaire Inlichtingen- en Veiligheidsdienst (MIVD) schout-bij-nacht b.d. Pieter Bindt, zijn die gebeurtenissen niet weggezakt. Schrijver dezes sprak hem op een terras op het Plein in Den Haag over beide kwesties.
Bindt waakt voor te snelle conclusies. Op de vraag wat hij denkt van de Vladimirsky boven Nederlandse datakabels, antwoordt Bindt: "Er ligt inmiddels zo veel vitale infrastructuur in de Noordzee dat ieder schip al snel boven een kabel of pijpleiding vaart. Dus de aanwezigheid betekent niet per definitie dat ze daar met datakabels aan het rommelen waren. Misschien deden ze metingen naar HF-dips, of onderzoekt de Vladimirsky visgronden, temperatuur of saliniteit. Dan is het een onderzoeksschip dat gewoon midden in de Noordzee vaart."
Pieter Bindt begon halverwege de jaren '80 bij de Onderzeedienst en verliet de marine in 2016. Bindt was, in de rang van schout-bij-nacht, van 2011 tot 2016 directeur van de MIVD. (Foto: collectie Pieter Bindt)
"Misschien wil Rusland ook alleen suggereren dat ze iets kunnen en willen, in de hoop dat NAVO-landen meer, of nog beter te veel, geld uitgeven aan de verdediging van de vitale infrastructuur op zee. Als we ons tegen een dreiging gaan beschermen, terwijl een tegenstander er maar beperkt op inzet, dan geeft dat onbalans. Je kan een euro maar één keer uitgeven."
"Zonder de dreiging te bagatelliseren. De definitie van vitaal is dat het van levensbelang is. Grote verstoring daarvan moet je dus in het beste geval kunnen voorkomen en in ieder geval kunnen beheersen.", vervolgt Bindt, "Nederland is niet afhankelijk van één datakabel. Communicatiekabels gaan met regelmaat kapot. Die zijn niet zo dik. Door haaien, visnetten of doordat ze door een anker stuk worden getrokken. Dan wordt een deel van de kabel vervangen, zonder dat we in de problemen komen. Daarvoor moeten er echt meer worden doorgesneden. En wat de energie betreft, ik geloof dat inmiddels het besef er is dat we voldoende redundantie in schakelstations van windmolenparken moeten hebben. Maar dat moet je daarna dan ook wel echt regelen, en betalen."
"Ik zou wel eens beelden van een Russische onderwaterdrone willen zien"
Dat Rusland geïnteresseerd is in datakabels, was door de marine de afgelopen jaren aangekaart via onder andere personeelspublicatie Alle Hens. Toenmalig minister van Defensie Ank Bijleveld memoreerde de kwestie op haar beurt in 2021 tijdens een toespraak. Begin dit jaar noemden de directeuren van de MIVD en AIVD een concreet voorbeeld van een Russische operatie in de Nederlandse EEZ.
MIVD-directeur generaal-majoor Swillens destijds: "Hier op de Noordzee hebben we activiteiten gezien van de Russische inlichtingendiensten om in het cyberdomein te kijken hoe de energievoorziening met windmolens beïnvloed kan worden." Volgens Swillens wilden de Russen onder andere de aansturing van windmolenparken om sabotagevoorbereidingen te kunnen treffen.
Over dit incident wilden de MIVD en marine verder niets zeggen. Ook niet toen na kort onderzoek door Marineschepen.nl bleek dat het om het bezoek van Admiral Vladimirsky ging op 17 november 2022.
Als oud-directeur MIVD begrijpt Bindt als geen ander dat inlichtingendiensten Bindt terughoudend zijn in het delen van informatie. "Als je vertelt hoe je iets hebt verkregen, raak je zeer waarschijnlijk die toegang kwijt. Daarom mag de MIVD volgens de wet ook niet openbaar maken hoe ze aan hun informatie zijn gekomen."
Toch hoopt Bindt dat er meer informatie gedeeld kan worden. "DMIVD [directeur MIVD] zegt dus: 'ik weet wat de Vladimirsky doet'. Ik denk dan: het zou mooi zijn als we beelden zouden zien van een onderwaterdrone die de Russen in het water laten zakken. Of een interceptiesysteem op een kabel."
De locaties van de Admiral Vladimirsky als GIF, met in beeld de datakabels en de windmolenparken. (Kaart: Openstreetmaps.org, bewerking: Jaime Karremann, locaties Vladimirsky via TJ)
"Verhalen zijn nog niet rond"
Zien we dan spoken en is er eigenlijk niets aan de hand? Bindt: "Er is denk ik wel degelijk wat aan de hand, maar het verhaal loopt alleen nog niet helemaal rond. Enerzijds heb je de MIVD die zegt: er is dreiging ten aanzien van de vitale infrastructuur op de Noordzee. Anderzijds zet de marine twee LCF'en [Luchtverdedigings- en Commandofregatten] in. Die niet bijzonder goed uitgerust zijn om onderwater detecties te doen. Zonder verdere mededelingen. En eerder dit jaar wilden ze tegenover jou niet eens de naam van het schip bevestigen."
"Het kabinet zegt inmiddels dat Defensie vanaf nu de formele taak heeft om een eigen omgevingsbeeld op te bouwen in het Nederlandse deel van de Noordzee. Volgens het Ministerie zou het zelfs binnen de huidige gereedheidsmatrix passen", zegt Bindt.
In die matrix staat welke middelen met welke gereedheid, klaar moeten staan voor inzet op specifieke taken.
"Dat in de kamerbrief staat 'het past in gereedheidsmatrix' en 'we hebben er al rekening mee gehouden in het budget'? Verbaast mij nogal. Mijn indruk is dat de spoeling al heel dun was en de aandacht voor de Noordzee beperkt, op zijn best. Als ik Rusland was, zou ik twee spionageschepen sturen, dan zijn de Nederlandse marineschepen op."
"Als die dreiging zo groot is als de MIVD meldt, heeft de marine, of de Kustwacht meer middelen nodig dan er nu zijn. Of andere (ook vitale) taken moeten vervallen. Daar moet je dan in de openbaarheid wat over kunnen zeggen. Die verhalen zijn nog niet helemaal rond."
Focus op warfare
De nieuwe taak die de marine heeft gekregen is volgens Bindt een gigantische opdracht. "Als je een Russisch spionageschip moet monitoren, moet je dat 24/7 rondom kunnen doen. Ook onderwater. En je moet voortdurend aansluiting hebben met partners. Laten ze een drone in het water in de Deense EEZ , dan moeten we dat ook weten. De meeste kabels en pijpleidingen waar wij van afhankelijk zijn, komen van ook vér buiten onze EEZ", zegt Bindt.
De nieuwe opdracht gaat volgens Bindt ten koste van waar het echt om zou moeten gaan bij de marine. "Het geld moet naar warfare." Wat Bindt betreft investeert de marine niet in schepen voor de nieuwe Noordzee-taak: "Hier valt een enorme winst te behalen met autonome systemen. Je kan de Russen er niet mee stoppen, maar je kan wel aan attributie doen. Als je kan aantonen dat Rusland, of welke andere actor dan ook, achter een bepaalde actie zit en kan laten zien wat ze hebben gedaan, is dat vaak reden om er niet aan te beginnen. Attributie moet als eerste komen."
Rob Kramer verliet de marine in 2021, na 32 jaar. Hier is Kramer te zien tijdens de commando-overdracht in september 2021. (Foto: Jaime Karremann/ Marineschepen.nl)
Voormalig commandant Zeestrijdkrachten Kramer: er was geen aandacht voor Noordzee
Een dag later spreek ik vice-admiraal b.d. Rob Kramer op een ander terras. Kramer was van 2017 tot en met 2021 commandant Zeestrijdkrachten. "In die tijd heb ik de Russische activiteiten in de Noordzee toe zien nemen", zegt Kramer. "We zijn er toen meer op gaan focussen: escorteren van schepen en kijken naar wat ze deden of gedaan hadden."
"We wilden aandacht voor de Noordzee, want de kwetsbaarheden moeten beveiligd worden. Maar in het politieke geweld was er geen aandacht voor de Noordzee", vervolgt Kramer. "Een onderzoek van HCSS naar de situatie op de Noordzee leidde tot wat politieke aandacht."
"Je merkt dan dat heel weinig mensen beseffen wat er op de Noordzee in de EEZ en Nederlandse territoriale wateren gebeurt. Maar dat is wel belangrijk. Het economisch middelpunt van Nederland is Den Helder. Niet Hilversum."
"En ondertussen zagen we Russische onderzoeksvaartuigen boven datakabels. We wisten in het begin niet precies wat ze deden en waarom ze daar waren. Een educated guess van onze kant destijds was dat ze zich richtten op datakabels."
"De Noordzee is een ongelooflijk belangrijk gebied economisch. Dat moeten we beschermen maar daar zijn we op dit moment niet voldoende voor uitgerust."
Dat de marine niet open is over de bewegingen en activiteiten van het Russische spionageschip, begrijpt Kramer niet. "Het zou beter zijn om meer open te zijn over Admiral Vladimirsky. Mensen moeten wakker geschud worden dat er in hun achtertuin dingen gebeuren die invloed hebben op het leven op land. Wil je van die naïviteit af, dan moet je laten zien wat er gebeurt. Kom naar buiten met die beelden. Deel het. Bewustwording is belangrijk."
Demissionair minister van Defensie Kajsa Ollongren in Den Helder in gesprek met de commandanten van de Britse marine en Nederlandse marine: admiraal Ben Key en vice-admiraal René Tas. (Foto: Jaime Karremann/ Marineschepen.nl)
"Kamerbrief over meer Noordzee-taken is zorgwekkend"
Nu is die aandacht er wel meer. Defensie krijgt er zelfs een taak. Toch is Kramer, net als Bindt, niet bepaald gelukkig met de Kamerbrief van 7 juli die Defensie meer taken op de Noordzee toedicht.
"Die brief is zorgwekkend", zegt Kramer. "Dat de marine nu kustwachttaken krijgt is onverstandig, daar is de marine niet voor bedoeld. Mijn grootste zorg is dat we alleen met windowdressing, dus zonder ingrijpen bij de kustwacht of extra middelen bij de marine aan de slag gaan. Ik ben er van overtuigd dat we dan onze neus gaan stoten."
"De marine doet al heel veel en is een heel complexe organisatie. Dat de extra taken in de gereedheidsmatrix passen, dat kan ik niet plaatsen. Dat zou betekenen dat er voldoende eenheden voor de taken zijn. Dat is helemaal niet zo. Niet de aantallen, niet het type en niet de bemensing. Ook juridisch kan het niet."
Zr.Ms. Karel Doorman mag dan met 205 meter het langste Nederlandse marineschip zijn, de zee is groot en in zee is het al snel een klein scheepje. (Foto: Jaime Karremann/ Marineschepen.nl)
Zien wat er gebeurt op de Noordzee
Behalve kanttekeningen plaatsen bij de brief, wil Kramer ook zijn ideeën delen: "Ik stel drie dingen voor", zegt Kramer.
"Eén. Er moet eerst zicht komen op wat er gebeurt op de Noordzee. Beeldopbouw. Surveillance. Dat is nu absoluut onvoldoende. Er gebeurt zoveel op zee wat we niet zien: mensensmokkel, drugssmokkel, activiteiten van de Russen en er is kans op terroristische activiteiten."
"De hele EEZ moet in beeld gebracht worden. Tot en met het noordelijkste puntje. De Belgen doen dat al, al hebben ze een kleinere EEZ. Zij hebben op elke offshore-installatie een camera."
"Ik denk ook aan camera's, maar niet alleen tv-beeld; ook infrarood. Daarnaast sensoren onder water. Er zijn genoeg sensorsystemen in ontwikkeling. En dit is nog los van kleine en grote drones. Alles moet ingezet worden om zicht te krijgen van wat er op zee gebeurt. En al die data moet gedeeld worden met Defensie."
Zr.Ms. De Ruyter volgde de Admiral Vladimirsky door de Nederlandse EEZ. De foto is genomen vanuit een vliegtuig van de Kustwacht. (Foto: Kustwacht)
Praten over het VN-zeerechtverdrag
"Twee", vervolgt Kramer. "We moeten met de VN gaan praten over UNCLOS [het VN-zeerechtverdrag] over wat er nu precies mag in de EEZ en wat niet. Eigenlijk is onduidelijk wat je mag doen en op welk moment."
Oud-marineofficier en jurist Niels Woudstra benadrukte eerder dat de EEZ onder de internationale wateren valt en de zee vrij is. Kramer: "Dat klopt. De zee is vrij en van iedereen. Je hebt ook rechten in de EEZ. Bijvoorbeeld dat je grondstoffen mag delven. Maar wat mag je precies doen als iemand anders je recht in gevaar brengt? Dat staat niet goed beschreven. Als je een Russisch marineschip daar probeert weg te sturen, steken ze hun middelvinger op."
"Dit ligt wel heel gevoelig", erkent Kramer. "China zal met veel interesse meekijken. Zij zullen zeggen 'ja, precies dat willen wij ook in de Zuid-Chinese zee!' Maar ook Noorwegen, Zweden en landen aan de Middellandse Zee kampen met die problematiek rond UNCLOS. Het is een politiek-juridische discussie die geopend moet worden. Een discussie van lange adem, maar die moet wel gevoerd worden."
"Dan komt ook de beeldopbouw weer waar ik het eerder over had. Want met die beelden kan je juridisch ook aantonen wat er gebeurt in je EEZ."
"Noordzee-taken moeten naar een echte kustwacht"
"Drie: middelen en wie gaat het doen. Ik heb daar een sterke mening over: er moet een nieuwe kustwacht opgezet worden, met de US Coast Guard als blauwdruk. Ik heb veel respect voor de Amerikaanse kustwacht."
"Dat is geen dis naar de kustwacht van nu. Er wordt heel hard gewerkt en er wordt veel gedaan om al die verschillende delen goed te laten samenwerken", zegt Kramer over de Nederlandse kustwacht waarvan het beleid wordt bepaald door zes ministeries. "Het ontbreekt echter aan eenheid in opvatting, het is bureaucratisch en er is weinig slagkracht."
"De Amerikaanse kustwacht is een zelfstandige organisatie. De Nederlandse kustwacht zou dat ook moeten worden en moeten vallen onder een minister van Noordzee. Los van de marine of douane moet ze zelfstandig werk kunnen doen en met eigen kustwachtpersoneel in een eigen kustwachtuniform."
"Die kustwacht moet ook een commandant in plaats van een directeur. Het verschil tussen een directeur en een commandant is dat een directeur deelverantwoordelijk is voor een deel van de organisatie. Als commandant ben je overall en publiek verantwoordelijk voor de hele organisatie en is er een commandostructuur. Nu moet de directeur van de kustwacht leuren bij een heleboel ministeries, voor alles."
Guardian, kustwachtschip. (Foto: Kustwacht)
Zes nieuwe schepen voor de kustwacht
"De beeldopbouw waar ik het eerder over had, dat moet zoveel mogelijk met sensoren, camera's en autonome systemen op zee en in de lucht. Het is echt niet nodig voor beeldopbouw in dit zeegebied om te investeren in bemensde systemen", zegt Kramer.
Volgens Kramer heeft de kustwacht wel nieuwe schepen nodig. De kustwacht vaart nu met onder andere vier grote schepen van rond de 60 meter. Verder varen schepen van Rijkswaterstaat, politie en KNRM voor de kustwacht. Het grootste kustwachtschip is de Guadrian, een noodhulpsleper van bijna 66 meter.
"Wat mij betreft is er een permanente aanwezigheid van twee grote zeegaande eenheden; één in het noorden en één in het zuiden", vervolgt Kramer. "De Guardian is bedoeld om schepen die onmanoeuvreerbaar zijn weg te houden van boorplatformen. Maar de kustwacht van de toekomst heeft een snel en meer allround schip nodig."
Een Sentinelklasse cutter van de Amerikaanse Kustwacht. (Foto: US Coast Guard)
Kramer denkt dan aan de Amerikaanse kustwachtcutters. "Dat zijn ze. Ze hebben een kanon, mitrailleurs, sensoren, helidek of in ieder geval een voorziening om een heli bij te tanken. Precies wat je nodig hebt en het zijn nog door Damen ontworpen schepen ook."
"Wil je er twee permanent op zee hebben, dan heb je een klasse van zes schepen nodig", zegt Kramer. "Daarnaast is er behoefte aan snelle interceptors zodat je in een combinatie van FRISC (of iets groter) en helikopter verdachte vaartuigen kan onderscheppen."
"Weet je wie vanaf de Nederlandse schepen de boadings doen in de West? Dat zijn de mensen van de Amerikaanse kustwacht. De VS heeft UNCLOS niet geratificeerd. Daardoor mogen zij dingen wel doen die wij niet meer mogen volgens UNCLOS."
Illustratie van twee ASW-fregatten. De marine krijgt twee van deze schepen. (Beeld: Defensie)
ASW-fregatten uitbreiden naar zes
In lijn met wat Pieter Bindt zei, wil Kramer waken voor vertroebeling van de marinetaken door de extra opdrachten op de Noordzee. "Die Noordzee-taken kunnen prima opgepakt worden door een goede kustwacht", zegt de oud-marinecommandant. "Mijn zorg is dat deze Kamerbrief ten koste gaat van warfare-capaciteit. Dat een LCF de Vladimirsky schaduwt is zonde. En ook een mijnenbestrijdingsvaartuig moet dat niet doen."
Om snel van start te kunnen gaan en ruimte vrij te maken voor meer focus binnen de marine, denkt Kramer aan het overdragen van de vier patrouilleschepen van de Hollandklasse. Kramer: "De OPV's. Fantastische schepen in een tijd van ontspanning. Maar deze schepen zou ik nooit hebben ingezet in een conflict. Vergeet het."
"De marine heeft nu behoefte aan slagkracht. Een OPV levert geen slagkracht, maar ze zijn perfect voor de kustwacht. Als start, ik zeg als start, kunnen we die schepen overdragen als de kustwachtorganisatie is ingeregeld."
"Het aantal ASW-fregatten kan dan uitgebreid worden van twee naar zes schepen", zegt Kramer. "Het belangrijkste is om niet van alles een beetje te doen."
Help je Marineschepen.nl?
Met jouw donatie kan Marineschepen.nl -onafhankelijk- nieuws- en achtergronden blijven publiceren.
Of scan deze QR-code met je telefoon.
Meer info over donaties aan Marineschepen.nl lees je op de donatiepagina.
Haalbaar?
Het zijn mooie plannen, maar zijn ze ook haalbaar? "Zeker", reageert Kramer resoluut. "Of het politiek haalbaar is boeit me niet. Het is namelijk niet een kwestie van willen, maar moeten. Zie je het nut er niet van in dan ben je naïef en naïef zijn we al lang genoeg geweest."
"Ja, er zal veel geïnvesteerd moeten worden en men moet over de schaduwen van al die ministeries die nu betrokken zijn heen springen", vervolgt Kramer. "Ook de stap naar zes ASW-fregatten is logisch. Dat kan ook best snel."
En hoe zit het dan met personeel? "Dat is een valide punt", zegt Kramer. "Maar het hoeft ook niet ineens. In het begin heeft vooral surveillance een taak en dat kan door autonome systemen. Ook de marine probeert het met minder mensen te doen. De marine streeft naar meer automatisering."
Personeelstekorten waren er altijd al, maar in het verleden had de marine wel veel meer schepen en veel meer personeel nodig. "De samenvoeging van de werving heeft niet geholpen", zegt Kramer over het samenvoegen van de wervingsafdelingen van de vier krijgsmachtdelen. Dat werd in 2011 voltooid onder druk van bezuinigingen en politieke wensen. Ook de reclamecampagnes werden één Defensie-campagne. "Hierdoor wordt niet de reclame gemaakt die je zou willen zien. Ik heb daar samen met andere OPCO-commandanten [voorheen: commandanten van krijgsmachtdelen] gepleit voor werving per OPCO. Die Defensiebrede werving is efficiënt, maar niet effectief. Die moet op een andere manier worden ingericht."
Op kosten jagen
Zoals Pieter Bindt zei, is er ook een kans dat Rusland de NAVO-landen juist op kosten wil jagen met vage activiteiten. Kramer: "Daarom is het belangrijk dat we eerst zorgen dat we goede beeldopbouw hebben gedaan. Dan kan je zien wat er echt gebeurt."
"Maar we zien al langer dat Russische schepen boven kabels liggen", zegt Kramer. "Ik vond het ook niet verrassend dat de Vladimirsky twaalf dagen in de EEZ was. Dat past in het beeld van Russische onderzoeksschepen. Ze verzamelen data. Bijvoorbeeld hoe diep kabels liggen, waar ze precies liggen en waar gasleidingen liggen."
"Het belangrijkste is dat je de kostbare infrastructuur op de Noordzee beschermt en kan beschermen", zegt Kramer. "In plaats van alleen reageren op een dreiging. De vraag is namelijk of je het je kan permitteren om weinig aan bescherming te doen. Iedereen kijkt nu naar Rusland, maar er gebeurt veel meer. Als we te weinig aan bescherming doen, kan het effect dramatisch zijn voor Nederland. Dat risico kan je niet nemen."
Auteur: Jaime Karremann Jaime is oprichter van Marineschepen.nl en heeft meer dan 1.500 artikelen geschreven over uiteenlopende marine-onderwerpen. In 2017 gaf hij zijn non-fictieboek In het diepste geheim uit en later onderzeebootthriller Orka. Voor Jaime fulltime met deze site aan de slag ging, werkte hij ruim 12 jaar bij de marine, waarvan het grootste deel in een burgerfunctie. Jaime studeerde Communicatie in Groningen.
